بررسی انتقادی دیدگاه نائینی پیرامون ضرورت علّی در پرتو حکمت متعالیه

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

استاد مدعو گروه فلسفه دانشگاه امام صادق (ع)

چکیده

مسئلة علّیت و فروع آن همچون ضرورت علّی از جمله مسائلی است که از دیرباز مورد توجه متفکران بوده و به‌رغم چنین قدمتی اکنون نیز مورد ملاحظه و رقم زنندة مناقشات زیادی است. طیف گسترد‌ه‌ای از آراء (از اثبات مطلق تا سلب مطلق) که در باب ضرورت علّی ارائه شده نشان از صعوبت و اهمیت بحث داشته و می‌طلبد مورد بررسی و تأمل دقیق قرار گیرند. در فلسفة اسلامی ‌‌و از جمله حکمت متعالیه، ضرورت علّی به عنوان یکی از بنیاد‌های عام فلسفی پذیرفته شده به طوری که با تحلیل‌‌های مختلف، پذیرش یا ردّ آن به منزلة قبول یا ردّ خود اصل علّیت تلقی گشته است. در مقابل، برخی از اصولیین همچون میرزای نائینی و تابعانش با تبیین‌‌های متفاوت، لازمة پذیرش اراده و اختیار انسان را نفی ضرورت علّی در فواعل مختار دیده و ضمن وجدانی و نه عقلی دانستن قاعده "الشیء ما لم یجب لم یوجد" تخصیص یا تخصّص آن را جایز شمرده‌اند و بر همین اساس،‌ این قاعده را به علت‌‌های تامه موجَب و طبیعی فرو کاسته‌اند. از جمله دستاورد‌های مقالة حاضر که در پی بررسی تطبیقی‌ این دو موضع مخالف می‌‌باشد عبارت‌اند‌ از: تبیین عدم تفطن میرزای نائینی و تابعانش به مبانی حکمت متعالیه و پیشبرد بحث‌ ایشان بر همان تلقی غیر صدرایی از مسئلة ضرورت علی، غلبة نگاه عرفی بر اصولیین مخالف حکمت متعالیه در تحلیل مسئله، تبیین مبانی و منظومة فکری ‌ایشان در نوع تحلیل‌‌هایی که در مسئله ارائه می‌‌کنند؛ امری که توسط خودشان صورت نپذیرفته است، بیان اشکالاتی بر‌ایشان که در نوع خود سابقه ندارد همچون نقد قول‌ ایشان به خروج تخصصی فاعل مختار از شمول اصل ضرورت، نقد دیگاه‌‌هایی که از مشابهت تعابیر اصولیین حکم به یکی بودن دیدگاهشان با حکمت متعالیه کرده‌اند؛ در نهایتاًین مقاله نشان خواهد داد که اشکالات مبنایی و بنایی مختلف بر دیدگاه میرزای نائینی و تابعانش، حکایت از قوت و جامعیت موضع حکمت متعالیه در‌این خصوص دارد.
کلیـدواژه‌هــا: حکمت متعالیه، میرزای نائینی، ضرورت علّی، اختیار، طلب و سلطنت.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Critical study of Naeini’s View on Causal Necessity in the Light of Transcendent Wisdom

نویسنده [English]

  • majid ahsan
Visiting Professor, Department of Philosophy, Imam Sadegh (AS) University
چکیده [English]

 
Causation and its subsidiaries as causal necessity are among the issues considered by thinkers since antiquity till the present time. Despite its long history, it is still the center of attention and the source of controversies. A wide range of views (including absolutely positive or negative ones) on causal necessity shows its difficulty and importance which necessitate more accurate reflection. In Islamic philosophy, including transcendental wisdom, causal necessity has been accepted as one of the fundamental principles of philosophy. That is why, according to various analyses, its refutation or acceptance has no effect on the acceptance of causal necessity principle itself. On the contrary, some of Islamic Usuliyyin, such as Mirza
________________________
*   Imam Sadiq University                                   ahsan.majid62@gmail.com
 
   Reception date: 99/2/25                  Acceptance date: 99/10/8
 
Naeini and his followers take the view that the result of belief in human will and authority necessitates the denial of causal necessity in the case of free agents. While accepting causal necessity and the principle that “al-Shay-u Ma Lam Yajib Lam Yujad” (the thing that is not obligatory is not existent), these thinkers have considered its allocation and specialization; and therefore, have reduced this rule to obligatory natural causes. The present article is an attempt to study these two opposing positions comparatively. The conclusion is that Mirza Naeini and his followers seem to be not aware of the principles of transcendental wisdom as they advance their discussion according to their non-Sadraian view of Causal necessity. This shows the dominance of customary view among Usuliyyin which is inconsistent with the transcendental wisdom in analyzing the issue, explaining their principles and thought system and in their type of analyses which are borrowed and not original. The paper is a critique of their claim that free agents are not subject to the necessity principle, and their claim that their views are similar to the views of transcendental wisdom. Finally, this paper shows that the various fundamental and structural objections to Mirza Naeini and his followers indicate the strength and comprehensiveness of the position of transcendental wisdom.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • transcendental wisdom
  • Mirza Naeini
  • causal necessity
  • free will

مراجع

اراکی، محسن، آزادی و علیت، تهران، مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفه، 1392.
جوادی، محسن، مقاله «ضرورت علّی در فلسفه تحلیلی و حکمت متعالیه»، مجلة حوزه، شماره93،
   1378.
حلّی، حسن بن یوسف ، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح و تعلیقه حسن زاده
   آملی،  چ4، قم، موسسة النشر الاسلامی،1413ق.
رازی، فخر ، المباحث المشرقیـة، چ2، ج1، قم، بیدار، 1411ق.
سبزواری، اسرارالحکم، قم، مطبوعات دینی،1383.
_____، شرح منظومه،ج3، 1، تهران، ناب، 1369.
سعیدی‌مهر، محمد و سعید مقدس، مقاله «بررسی نظریه علامه طباطبایی در باب سازگاری
   ضرورت علّی و اختیار انسان»، مجلة حکمت معاصر، شمارة دوم، 1391.
صدر، محمدباقر، بحوث فی علم الاصول، تقریرات عبد الساتر، ج4، بیروت، الدار الاسلامیـة،
   1417ق.
_____، بحوث فی علم الأصول، تقریرات محمود هاشمی‌‌شاهرودی،  چ3، ج2، قم، مؤسسة
   دائرة المعارف فقه اسلامی‌‌بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، 1417ق.
طباطبایی، محمدحسین، نهایـة الحکمـة، تصحیح غلامرضا فیاضی، چ4، ج 3، 1، قم، مؤسسة امام
   خمینی، 1386.
قدردان قراملکی، محمدحسن ، اصل علّیت در فلسفه و کلام، قم، دفتر تبلیغات، 1375.
_____، نگاه سوم به جبر و اختیار، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه، 1384.
مصباح یزدی، محمدتقی، شرح الهیات شفا، قم، مؤسسة امام خمینی، 1386.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج6، تهران، صدرا، 1377.
مکارم شیرازی، ناصر، انوار الأصول، تقریرات قدسی، قم، مدرسه امام علی، 1428ق.
ملاصدرا ، الحاشیـة علی الهیات الشفا، قم، بیدار، بیتا.
_____، الشواهد الربوبیـة، چ2، مشهد، المرکز الجامعی للنشر، 1360.
_____، اسفار، ج6، 3، 1، بیروت، دار احیاء التراث،1981.
_____، مجموعـة الرسائل التسعـة، تهران، بینا، 1302ق.
موسوی خوئی، سید ابوالقاسم، محاضرات فی اصول الفقه، تقریرات اسحاق فیاض، ج1، قم،
   موسسة احیاء آثار الامام الخوئی، 1422ق.
_____،  دراسات فی علم الاصول، تقریرات علی هاشمی‌‌شاهرودی، ج1، قم، مؤسسة
   دائرة المعارف فقه اسلامی، 1419ق.
نائینی، محمدحسین،  فوائد الاصول، تقریرات کاظمی‌‌خراسانی، ج1، قم، جامعه مدرسین، 1376.
_____، اجود التقریرات، ج1، قم، العرفان، 1352.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار