تحلیل انتقادی رویکرد سیّد صدرالدین دشتکی در تعریف وجود ذهنی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 گروه فلسفه و منطق، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

2 گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات، معارف اسلامی و ارشاد، دانشگاه امام صادق، تهران، ایران.

چکیده

نظریه‌ی وجود ذهنی از ارکان فلسفه‌ی اسلامی است. سیّد صدرالدین محمد دشتکی از فلاسفه‌ی نام‌دار مکتب شیراز، در این زمینه، دیدگاه‌های بدیع و متمایزی دارد. هرچند شهرت او در این باب بیشتر به نظریه‌ی «انقلاب ذات» بازمی‌گردد، تحلیلش از انقسام وجود و انکار وجود ذهنی – با پذیرش صورت ذهنی – از نوآوری‌های کمتر شناخته‌شده‌ا‌ی است که تاکنون پژوهش مستقلی درخصوص آن انجام نشده است. بررسی این دیدگاه‌ها، افزون بر اهمیت تاریخی، زمینه‌ی درک دقیق‌تری از نگره‌ی انقلاب ذات در نظام فکری دشتکی را فراهم می‌آورد. این پژوهه با روش تحلیلی - انتقادی و برپایه‌ی مطالعه‌ی مستقیم آثار دشتکی، به‌ویژه حاشیه‌هایش بر شرح تجرید قوشچی، به واکاوی این آرا می‌پردازد. بر مبنای یافته‌ها، دشتکی وجود ذهنی به‌مثابه‌ی «صورت مقید به‌ حیث حکایت» را انکار می‌کند، که به نظر می‌رسد با نظریه‌ی انقلاب سازگار است. طبعاً وجود ذهنی در این معنا فاقد ذاتیات، صفات و معلول‌های وجود خارجی است، اما صورتی که حکایت ندارد می‌تواند برخوردار از ویژگی‌های خاص خود باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Critical Analysis of Sayyid Ṣadr al-Dīn Dashtakī's Approach to the Definition of Mental Existence

نویسندگان [English]

  • Zeinab Sadeghi 1
  • Muhammad Saeedimehr 1
  • Rezaa Akbari 2
1 Department of Philosophy and Logic, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
2 Department of Islamic Philosophy and Theology, Faculty of Theology, Islamic Studies, and Guidance, Imam Sadiq University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

In Islamic philosophy, the doctrine of mental existence (wujūd-e zehnī) occupies a fundamental position in metaphysical discourse. Sayyid Ṣadr al-Dīn Muḥammad Dashtakī, a prominent philosopher of the Shiraz School, advanced original perspectives on this subject. Although best known for his theory of the Transformation of Essence (inqilāb al-zāt), he also proposed significant but less-studied ideas, including a distinctive interpretation of the division of existence (taqsīm al-wujūd) and a denial of mental existence as traditionally conceived, while simultaneously endorsing mental forms (al-taṣawwurāt al-zihniyya). Beyond its historical significance, analysis of these views elucidates the Transformation of Essence within Dashtakī’s philosophy. This study employs an analytical-critical method, with special reference to Dashtakī’s glosses on Qūshjī’s Sharḥ al-Tajrīd, to critically examine his position. The findings demonstrate that he rejects mental existence conceived as “form conditioned by its representative aspect” a position coherent with his theory of Transformation. For Dashtakī, mental existence is devoid of the essential attributes, concomitants, and causal effects of extra-mental reality. Yet, non-representational mental forms may retain their own distinctive features.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sayyid Ṣadr al-Dīn Muḥammad Dashtakī
  • Mental Existence
  • Correspondence Theory of Truth in Cognition and Perception
  • Representative Aspect of Mental Forms
ابراهیمی دینانی، غلام‌حسین (1380). قواعد کلی فلسفی در فلسفه‌ی اسلامی، جلد ۱. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى‌.
ابن‌سینا، حسین بن عبداللّه (1371). دانشنامه علائی: موسیقی، سه رساله‌ی فارسی در موسیقی به اهتمام تقی بینش. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ابن‌سینا، حسین بن عبداللّه (1383الف). دانشنامه علائی: الهیات، مقدمه، حواشی و تصحیح محمد معین. همدان: دانشگاه بوعلی سینا و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ابن‌سینا، حسین بن عبداللّه (1383ب). دانشنامه علائی: طبیعیات، مقدمه، حواشی و تصحیح سیّد محمد مشکوة. همدان: دانشگاه بوعلی سینا و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اثنی‌عشری، محمدرضا (1370). تصحیح حاشیه‌ شرح تجرید الاعتقاد اثر میرصدرالدین دشتکی، ابراهیمی دینانی، غلامحسین (استاد راهنما)، جهانگیری، محسن (استاد مشاور). تهران: پایان‌نامه‌ی ارشد دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران.
بهارزاده، پروین (1387). صدرالدین محمد دشتکی شیرازی، زندگی، آثار و آراء فلسفی. مقالات و بررسیها دانشکده‌ی الهیات دانشگاه تهران، 66(866): 139-159.
بهارنژاد، زکریا (1390). پژوهشی پیرامون اندیشه‌های فلسفی صدرالدین دشتکی. تاریخ فلسفه، 2(2): 109-133.
حسینی، داوود (1398). وجود و ذات: تفسیری از صدرا در سیاق تاریخی. قم: انتشارات حکمت اسلامی.
دشتکی شیرازی (سیّد سند)، سیّد صدرالدین محمد (بی‌تا - نسخه‌ی الف). حاشیة شرح تجرید (حاشیه‌ی قدیم)، نسخه‌ی خطی. تهران: کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی، شماره‌ی بازیابی: 1755، شماره‌ی مدرک کتابخانه‌ی مجلس: 22392-10، تاریخ کتابت: احتمالاً قرن 10ق. بر پشت نخستین برگ و روی آخرین صفحه چند مُهر دیده می‌شود که نقش یکی از آن‌ها «معتمدالدوله» و نقش دیگری «الواثق باللّه الغنی عبده محمد ابراهیم» است. محل و شماره‌ی بازیابی: 122655، رمز المنتج: mm42360.
دشتکی شیرازی (سیّد سند)، سیّد صدرالدین محمد (بی‌تا – نسخه‌ی ب). حاشیة شرح تجرید (حاشیهی جدید)، نسخه‌ی خطی. تهران: کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی، شماره‌ی بازیابی: 1756، شماره‌ی مدرک کتابخانه‌ی مجلس: 22393-10، تاریخ کتابت: قرن 13ق. بر پشت نخستین برگ خط و امضا مولی عبداللّه زنوزی ملقب به خان‌بابا پدر آقا علی مدرس زنوزی و نیز مهر مدرس زنوزی و فرزند او موجود است. محل و شماره‌ی بازیابی: 127865، رمز المنتج: mm42361.
دشتکی شیرازی (سیّد سند)، سیّد صدرالدین محمد (بی‌تا – نسخه‌ی ج). حاشیة شرح تجرید (حاشیه‌ی جدید). نسخه‌پژوه در توضیحاتش احتمال داده که آن حاشیه‌ی سوم دشتکی باشد، نسخه‌ی خطی. تهران: کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی، شماره‌ی بازیابی: 1998، شماره‌ی مدرک کتابخانه‌ی مجلس: IR10-24806، تاریخ کتابت: قرن 11ق، محل و شماره‌ی بازیابی: 162313، رمز المنتج: mm14542.
دشتکی شیرازی (سیّد سند)، سیّد صدرالدین محمد (بی‌تا – نسخه‌ی د). حاشیة شرح تجرید (حاشیه‌ی جدید). آغاز و انجام این نسخه افتادگی دارد، نسخه‌ی خطی. تهران: کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی، شماره‌ی بازیابی: 790ط، شماره‌ی مدرک کتابخانه‌ی مجلس: 4408-10، تاریخ کتابت: قرن 10-11ق.
دشتکی شیرازی (سیّد سند)، سیّد صدرالدین محمد (بی‌تا – نسخه‌ی ه‍). حاشیة شرح تجرید (حاشیهی جدید). چاپ سنگی. مالک: حاجی ملاپاشا 1273ق. برگرفته از وبگاه کتابخانه‌ی مجازی الفبا. در توضیحات فیزیکی اثر آمده است: چاپ: (ج6: ص117)، تهران، سنگی، بی‌ناشر، 1274ق، رحلی، بدون شماره‌ی صفحه (در هامش)، دارالسلطنه تبریز، 1307ق، رحلی، 408ص (صص 1-408) در هامش. ظاهراً این نسخه از آن کتابخانه‌ی کاشف الغطاء در نجف اشرف است.
دوانی، ملا جلال‌الدین (1393). حاشیه بر شرح تجرید العقائد قوشچی، جزء اول: مشتمل بر مقصد اول (امور عامه)، تصحیح و تحقیق: محمدحسین زارعی رضایی. قم: رائد.
رحیمی، علی و عباسی، محمدباقر (1401). نقد و بررسی کتاب طبقات صدریّه و جلالیّه، تعداد، ترتیب و انگیزه‌ی نگارش. آینه پژوهش، 33(2): 149-164. https://doi.org/10.22081/jap.2022.74030
رضانژاد، غلام‌حسین (1387). مشاهد الألوهیة، جلد ۳. قم: آیت اشراق.
روح‌اللهی، حسین (7 دی 1398). «دشتکی»، وبگاه دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. بازیابی‌شده در 18 مرداد 1403، از:
سبزواری، هادی بن مهدی (1369). شرح المنظومة، با تعلیقات حسن‌زاده آملی، تقدیم و تحقیق مسعود طالبی، جلد ۲. تهران: نشر ناب.
سجادی، جعفر (1375). فرهنگ علوم فلسفی و کلامی. تهران: امیرکبیر.
صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، محمد بن ابراهیم (1368). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، جلد ۱، 2، 6 و 9. قم: مکتبة المصطفوی.
طوسی، نصیرالدین محمد بن محمد (1407ه‍‌ق). تجرید الإعتقاد، تحقیقِ محمدجواد حسینی جلالی. تهران: مکتب الإعلام الإسلامی، مرکز النشر.
عابدینی، فاطمه، ارشد ریاحی، علی و زراعت‌پیشه، محمود (1397). نقد و بررسی اصالت الماهوی بودن سیّد سند. اندیشه دینی دانشگاه شیراز، 18(3): 109-124. https://doi.org/10.22099/jrt.2018.5048
فخر رازی، محمد بن عمر (بی‌تا). المباحث المشرقیة، جلد ۱. قم: بیدار.
قوشچی (قوشجی)، علاء‌الدین علی بن محمد (1393). شرح تجرید العقائد، جزء اول: مشتمل بر مقصد اول (امور عامه)، تصحیح و تحقیقِ محمدحسین زارعی رضایی. قم: رائد.
کاکائی، قاسم (خرداد ۱۳۷۶). آشنایی با مکتب شیراز، میر غیاث الدین منصور دشتکی شیرازی. خردنامه صدرا، 7، ۶۷-۵۹.
کاکائی، قاسم و مقصودی، عزت (1387). وجود ذهنی از دیدگاه فیلسوفان مکتب شیراز. معرفت فلسفی، 6(2)، ۷۰-۴۳.
مطهری، مرتضی (1402ه‍‌ق). حاشیه بر اصول فلسفه و روش رئالیسم محمدحسین طباطبایی، جلد ۱. تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (1389). مجموعه آثار استاد شهید مطهری، جلد 14. تهران: صدرا.
میرداماد، محمدباقر بن محمد (1376). تقویم الإیمان و شرحه، تحقیقِ علی اوجبی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
میرداماد، محمدباقر بن محمد (1381). مصنفات میرداماد، جلد ۲ (الأفق المبین)، به اهتمام عبداللّه نورانی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.