معناشناسی واژگان«عقل» و «تفکر» در ارتباط با مفهوم «فطرت» در قرآن

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی

2 کارشناس ارشد دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

در این مقاله به معناشناسی «عقل» و «تفکر» و به ارتباط آن دو با «نفس» و «فطرت انسان» پرداخته شده است. اگرچه «عقل» در اصطلاح معروف و فلسفی­اش در دو معنای «جوهر بسیط» و «قوة نفس» استعمال شده است، ولی بررسی­های لغوی و قرآنی نشان می­دهد که معنای اصلی این ماده -یعنی «امساک» و «نگهداری»- است و برای آن باید به قرآن توجه شود. ارشاد قرآن به تعقل، تنها ارشاد به علم و دانستن نیست بلکه به معنای پای­بندی بر حقایق و معلومات فطری و بهره گیری از آنهاست. معنای اصلی مادة «تفکر»، «تردد و حرکت درونی نفس برای جداسازی معلومات صحیح از سقیم» می­باشد. ماده «فکر» در باب «تفعل» دو معنی «مطاوعه باب تفعیل» و «تکلف» را دربردارد. با توجه به این معانی، به تلاش درونی نفس برای کشف، بازیابی و شناخت معلومات فطری»، «تفکر» اطلاق می­شود که حاصل آن، بازیابی بینش­های فطری و معرفت نفس است. نفس در این فرایند و رجوع به فطرت با موانع گرایشی و مقاومت­های بعد طبیعی خود مواجه است که از این مواجهه با عنوان «جهاد با نفس» نیز یاد می­شود. در نتیجه «تفکر» با شرایطی که بیان گردید، اولین گام برای موفقیت در جهاد با نفس خواهد بود.

کلیدواژه‌ها


  1. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغـة، ج 4، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزة
  2. علمیة قم، 1404ق.
  3. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 5، بیروت، دار صادر. 1414ق.
  4. پورسینا، میترا، «نظام بخشی به کاربردهای گوناگون عقل در نظر غزالی»، پژوهش‌های
  5. فلسفی کلامی، دانشگاه قم، ش 41.
  6. جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، ج 2، علی اسلامی، قم، مرکز نشر اسراء، بهار1389.
  7. ______، تفسیر انسان به انسان، محمد حسین الهی‌زاده، قم، مرکز نشر اسراء،
  8. تابستان1389.
  9. ______، توحید در قرآن، قم، مرکز نشر اسراء، اردیبهشت 1383.
  10. ______، فطرت در قرآن، محمدرضا مصطفی پور، قم، مرکز نشر اسراء، آذر1384.
  11. جهامی، جیرار، موسوعـة مصطلحات الفلسفـة عند العرب، ج 1، بیروت، مکتبـة لبنان
  12. ناشرون‏، 1998.
  13. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، صفوان عدنان داودی،
  14. ج1، دمشق، دار العلم الشامیـة، 1412ق.
  15. سجادی، سید جعفر. فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، ج 1، تهران، وزارت فرهنگ
  16. و ارشاد اسلامی‏، 1379.
  17. ______، فرهنگ معارف اسلامی، ج 2 و 3، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1373.
  18. صدرالمتألهین، محمدبن ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، ج 2، محمد خواجوی، قم،
  19. بیدار، 1366.
  20. صلیبا، جمیل و منوچهر صانعی دره بیدی، فرهنگ فلسفی، ج 1، تهران، حکمت‏، 1366.
  21. طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 2، 5، 16 و 17، قم، دفتر انتشارات
  22. اسلامی جامعة مدرسین حوزة علمیة قم، 1417ق.
  23. طباطبایی، سید محمدرضا، صرف ساده به‌ضمیمة صرف مقدماتی، قم، مؤسسة انتشارات
  24. دارالعلم، 1384.
  25. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج3، سید احمدحسینی، تهران،کتابفروشی مرتضوی،
  26. عسکری، حسن بن عبدالله، معجم الفروق اللغویه، قم، مؤسسة النشرالاسلامی التابعـة
  27. لجماعـة المدرسین بقم المقدسـة، 1429ق.
  28. غزالی، ابو حامد محمد بن احمد، إحیاء علوم الدین، ج 1، بیروت، دار الکتاب العربی،
  29. بی‌تا.
  30. غلایینی، مصطفی، جامع الدروس العربیـة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1425ق
  31. /2004م.
  32. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 8 و 9، تهران، بنگاه ترجمه و
  33. نشر کتاب، بی تا.
  34. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج 24 (آشنایی با قرآن) و 26 (آیندة انقلاب اسلامی
  35. ایران)، تهران، قم، صدرا، 1388.
  36. موسوی خمینی، روح الله، تفسیر سوره حمد، قم، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی،
  37. ______، شرح چهل حدیث، قم، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1376.