ارزیابی انتقادی رویکرد تأویلی اشاعره در فهم نصوص دینی از منظر آیه‌الله جعفر سبحانی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی دانشگاه معارف اسلامی

چکیده

استفاده از روش تأویل در فهم متن از گذشته بین متفکران اسلامی رایج بوده است. فارغ از گروه خاصی از فریقین که از این روش استفاده نبرده‌اند و آن را نفی می‌‌کنند؛ عمدة اندیشمندان اسلامی از آن در حوزة مباحث تفسیری و کلامی استفاده می‌‌کنند. البته مواجهه یکسانی با آن در میان موافقان وجود ندارد. دسته‌ای به پذیرش حداکثری این روش نظر داشته و برخی استفادة حداقلی و برخی از بهرة اعتدالی آن سخن می‌‌گویند. متکلمان اشعری به‌‌خصوص در طبقة متقدمان اگرچه منکر کلی تأویل نیستند؛ اما عملاً از آن اجتناب ورزیدند و لوازم و نتایج دیدگاهشان تفاوتی با اهل حدیث ندارد. استاد سبحانی در مقام یک مفسر کلامی،‌ در تفسیر آیات قرآن و روایات، استفاده از روش تأویل را منوط به رعایت ضوابط و شرایطی مجاز دانسته و به نقد رویکردهای افراطی و تفرطی در این عرصه میان متفکران اسلامی می‌‌پردازد. براساس یافته‌های این پژوهش وی استفادة اشاعره  از این روش را در تفسیر آیات قرآن نقد و ارزیابی کرده است و رویکردشان را خلاف عقل و نقل می‌داند. در این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی، ضمن اشاره به ضرورت و جایگاه تأویل نزد ایشان، ارزیابی انتقادیشان را به اشاعره در بهره‌‌گیری از آن دنبال خواهیم کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Critical Assessment of Ash’arites’ Exegetic Approach to Understanding Religious Texts Based on Ayatollah Jafar Sobhani’s Perspective

نویسنده [English]

  • abuzar rajabi
University of Islamic maaref
چکیده [English]

The use of interpretation in understanding texts has long been widespread among Islamic thinkers. Apart from a small group of thinkers from both religious sects who have not made use of this method, most Islamic thinkers utilize this method in the field of exegetic and theological discussions. However, no unitary approach does exist among the proponents and opponents. Some have had a maximal level of acceptance of this method in mind while others have limited it to a minimal level and still some others have taken the middle ground. The Ash'arite theologians, especially the earlier ones, do not deny the necessity of interpretation; however, they have practically avoided it, and the requirements and the outcomes of their views show no difference from those of traditionalists. Ayatollah Sobhani, as a theological commentator, considers the use of interpretation necessary but conditional to the observance of certain criteria and principles. He has leveled criticisms against the extremist and deviant approaches in the use of this method. Based on the findings of this study, he has critically analyzed the use of this method by the Ash'arites in interpreting the Quranic verses and concluded that their approach is contrary to reason and inspired transmission. Adopting a descriptive-analytical method, the present paper examines Ayatollah Sobhani's approach to the Ash'arite interpretive method.

کلیدواژه‌ها [English]

  • interpretation
  • understanding religious texts
  • exegesis
  • affirming similarity
  • Ash'arites
  • Ayatollah Sobhani
قرآن کریم
آلوسی، محمود، روح المعانی فى تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالفکر، 1408ق.
ابن تیمیه، احمد بن عبد الحلیم الحرانی، الفتوی الحمویـة الکبری، ریاض، دار الصمیعی، 1425ق.
ابن خزیمه، ابوبکر محمد، کتاب التوحید، تحقیق الهراس، مصر: مکتبـة الازهریه، بی­تا.
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمة ابن خلدون، بیروت، المکتبـة العصریـة،1416ق.
ابن‌عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسه التاریخ، بی‌تا.
ابن‌فارس،احمد، معجم مقاییس اللغه، مصحح عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ط3، 1414ق.
ابوزهره، محمد، تاریخ مذاهب اسلامی، مترجم علیرضا ایمانی، چ2، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب،
1393.
ابوزید، نصر حامد، رویکرد عقلانی در تفسیر قرآن، ترجمه احسان موسوی خلخالی، تهران، نیلوفر، 1387.
اسعدی، محمد، و سید محمد طیب حسینی، پژوهشی در محکم و متشابه، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تهران، سمت، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی، 1390.
اشعری، ابوالحسن، الإبانـة عن أصول الدیانـة، تحقیق:د. فوقیة حسین محمود، القاهرة، دار الأنصار،
1397ق.
_____، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، بیروت، دار صادر،  1427ق.
_____، رساله اهل الثغر، تحقیق عبدالله شاکر محمد الجنیدی، دمشق، مکتبه العلوم و الحکم، 1988.
 
القاضی، احمد بن عبدالرحمان،  مذهب اهل التفویض فی نصوص الصفات عرضاً و نقداً، ریاض، دارالعاصمه، 1416ق.
الله‌بداشتی، علی، "توحید وصفات الهی"، درس‌نامه کلام تخصصی، قم، دانشگاه قم، 1390.
بغدادی، عبدالقاهر،  الفرق بین الفرق، ترجمه محمدجواد مشکور، چ3، تهران، اشراقی، 1367.
_____، اصول الدین، دمشق: دار ناصیف، بی‌تا.
بیهقی، احمد بن الحسین،  الأسماء و الصفات، تحقیق: عبدالله بن محمد الحاشدی، السعودیـة، مکتبـة السوادی، 1413ق.
تفتازانی، مسعود بن عمر،‌ شرح المقاصد، تحقیق و تعلیق دکتر عبدالرحمان عمیره، قم، منشورات الشریف الرضی، 1371.
جبرئیلی، محمدصفر،  سیر تطور کلام شیعه، تهران، ‌سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی، 1389.
جرجانی، میر سید شریف،  التعریفات، قاهره، دار الکتتاب المصری؛ بیروت، دار الکتاب البنانی، 1411ق.
جرجانى، عبدالقاهر، شرح المواقف، قم، شریف الرضى، 1370.
جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، 1378.
جوهری، اسماعیل بن حماد، ‌ الصحاح، بیروت، دارالعلم للملایین، 1376ق.
خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسة احیاء آثار الامام الخویی، بی‌تا.
رازی، فخرالدین محمد بن عمر، البراهین در علم کلام، مقدمه و تصحیح سید محمد باقر
سبزواری، تهران، دانشگاه تهران، 1341.
_____،  المطالب العالیه من العلم الالهی، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق.
_____، المحصل، عمان، دار الرازی، 1411ق.
_____، مفاتیح الغیب، بیروت، ‌دار احیاء‌التراث العربی، 1420ق.
_____،  اساس التقدیس، محقق اسماعیل عبدالله، قاهره، المکتبه الزهره للتراث، 1432ق.
_____،  الاربعین فی اصول الدین، تقدیم و تحقیق و تعلیق الدکتور احمد حجازی السقا، قاهره، مطبعه دار التضامن بالقاهره، 1986.
_____،  المسائل الخمسون فی اصول الدین، تحقیق احمد حجازی السقا، القاهره، المکتب الثقافی، 1989.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم،1412ق.
_____، مقدمه جامع التفاسیر مع تفسیر الفاتحه و مطالع البقرة، کویت، دارالدعوة، 1405ق.
رضائی اصفهانی، محمدعلی، ‌ منطق تفسیر قرآن  (روش تحقیق در تفسیر و علوم قرآن)، ج 3،
قم، ‌مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، 1389.
زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس، بیروت، دارالفکر،1414ق.
زرکشی، بدارلدین، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دارلمعرفه، 1310ق.
زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت، دارالکتب العربی، 1415ق.
سبحانی، جعفر، 1371الف، تفسیر صحیح آیات مشکله، با تنظیم و نگارش هادی خسروشاهی، چ4، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1371 الف.
_____، "صفات خبری در عرصه کلام و تفسیر"، کلام اسلامی، شماره 3، پاییز، 1371ب.
_____، معاد انسان و جهان، قم، نشر مجله مکتب اسلام، 1373.
_____، فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامی، قم، توحید، 1378.
_____،  وهابیت مبانی فکری و کارنامة عملی، قم، مؤسسة امام صادق (ع)، 1380.
_____،  الالهیات علی هدی الکتاب و السنه و العقل، چ3، قم، مرکز العالمی لدراسات الاسلامی، 1381الف.
_____، هرمنوتیک، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1381ب.
_____،  الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، قم، مؤسسة امام صادق (ع)، 1381ج.
_____، مثل‌هاى آموزنده قرآن در تبیین57 مثل قرآنى، قم، مؤسسة امام صادق (ع)،1382الف .
_____، "اسماء  و صفات خداوند"، مندرج در دانشنامه امام علی (ع)، ج 2، زیر نظر علی­اکبر صادقی رشاد، چ2، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1382ب.
_____، منشور جاوید، قم، مؤسسة امام صادق (ع)،1383 الف.
_____،  اندیشه‌های جاوید؛‌ برگرفته از تفسیر موضوعی منشور جاوید، تدوین اکبر اسدعلیزاده و سعید دینی، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1383 ب.
_____، راهنمای حقیقت، تهران، مشعر، 1385.
_____، سیمای عقائد شیعه،  تهران، مشعر، 1386.
_____، مسائل جدید کلامی، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1387.
 
_____، "تأویل در لغت و قرآن و حدیث و در اصطلاح"، کلام اسلامی، شماره 78، تابستان، 1390.
_____، رسائل و مقالات، قم، مؤسسة الامام الصادق (ع)، 1421ق الف.
_____، مفاهیم القرآن، چ4، قم، مؤسسه الامام الصادق (ع)، 1421ق ب.
_____،  الملل و النحل، چ2، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1423ق.
_____،  رویه الله، قم، مؤسسة امام صادق (ع)، 1424ق.
_____، مناهج التفسیریه فی علوم القرآن، چ3، قم، ‌مؤسسة امام صادق (ع)، 1426ق،
_____،  المذاهب الاسلامیه، چ3، قم، مؤسسة امام صادق (ع)، 1430ق.
_____، منیه‌الطالبین فی تفسیرالقرآن ‌المبین، قم، ‌مؤسسة امام صادق (ع)، 1435ق.
_____، سلسلـة المسائل العقائدیه، قم، ‌موسسه امام صادق (ع)، بی‌تا.
سبحانی، محمدتقی، "عقل‌گرایی و نص‌گرایی در کلام اسلامی"، نقد و نظر، ش 3 و 4، ص 232-205، 1374.
سیوطی، جلال‌الدین،  الاتقان فی تفسیر القران، ‌بیروت، المکتبه الثقافیه، 1973.
شاکر،‌ محمدکاظم، روش‌های تأویل قرآن: معناشناسی و روش‌شناسی تأویل در سه حوزة روایی، باطنی و اصولی، قم،‌ دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیه قم، 1376.
شاکرین،‌ حمیدرضا، مبانی و پیش‌انگاره‌های فهم دین، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1390.
شنوقه، سعید، التأویل فی التفسیر بین المعتزله و السنه، قاهره، المکتبه الازهریه للتراث، بی‌تا.
شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، الملل و النحل،‌ با تحقیق محمد سید الکیلانی، بیروت، دارالمعرفه، 1402ق.
صدر، سید محمدباقر، دروس فی علم الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1424ق.
صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم، متشابهات القرآن، در رسائل فلسفی، به تصحیح سید جلال آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1362.
_____، مفاتیح الغیب، تهران،‌وزارت فرهنگ و آموزش عالی و انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران و مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363.
_____،  تفسیر القرآن الکریم، چ2، قم،‌ بیدار، 1366.
طباطبایی،‌سیدمحمدحسین، قرآن در اسلام، چ3، قم، بوستان کتاب، 1388.
_____، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل ای القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق.
طبرسی، فضل بن حسن،‌ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة اعلمی للمطبوعات، 1415ق.
عبدالحمید، محسن، تفسیر آیات الصفات بین المثبته و المؤوله، تهران، دار احسان، 1415ق.
عسکری، ابوهلال حسن بن عبدالله، الفروق فی اللغه، بیروت، دار الافاق الجدیده، الطبعه الاولی، 1400ق.
غزالی، ابوحامد محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا الف.
_____،  الجام العوام عن علم الکلام، مندرج در مجموعه رسائل الامام الغزالی، قاهره، المکتبه التوفیقیه، بی‌تا ب.
_____، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، تهران، علمی فرهنگی، 1361.
_____، جواهر القرآن، بیروت، المکتبه العصریه، 1426ق.
_____،  مشکاة الانوار، تحقیق الدکتور ابوالعلا عفیفی، قاهره، الدار القیومیه للطباعه و النشر، 1964.
فتح‌الهی، ابراهیم، متدولوژی علوم قرآنی، چ2، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1389.
فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چ2، قم، نشر هجرت، 1410ق.
کیاشمشکی، ابوالفضل، " هرمنوتیک متن، تأویل و روش‌شناسی فهم قرآن"، پژوهش حوزه،‌ سال
   پنجم، شماره نوزدهم و بیستم، 1384.
مادلونگ، ویلفرد،  فرقه های اسلامی، ترجمة ابوالقاسم سری، تهران، اساطیر، 1377.
مجلسى، محمد باقر،  بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏، 1403ق.
مسعودی، عبدالهادی، روش فهم حدیث، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت)، دانشکدةعلوم حدیث، 1384.
مظفر، محمدرضا،  اصول الفقه، چ5، قم،‌ اسماعیلیه، 1375.
معتزلی همدانی، عبدالجبار بن احمد، شرح‌ الاصول الخمسه، معلق ابی‌هاشم احمد بن حسین، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق.
_____، متشابه القرآن، تحقیق عدنان محمد زرزور، قاهره، دارالتراث، بی‌تا.
_____، تنزیه القرآن عن المطاعن، قاهره، المکتبه الازهریه للتراث، 2006.
معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسة نشر اسلامی، 1412ق.
مقاتل، ابن سلیمان بلخى، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث، 1423ق.
هوشنگی، حسین، تأویل، مندرج در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر محمدکاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز بزرگ دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1385.
یوسفیان، حسن و احمدحسین شریفی، عقل و وحی،‌ چ5، تهران،‌ سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ‌1386.