«معرفت‌شناسی قرآن‌بنیان» به‌مثابه‌ی زیرساخت معرفتی برای دست‌یابی به علوم انسانی اسلامی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

گروه منطق فهم دین، پژوهشکده ی حکمت و دین‌پژوهی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه ی اسلامی، قم، ایران.

چکیده

تلاش برای شکل‌گیری علوم انسانی اسلامی، نیازمند تبیین الگوی معرفتی (پارادایم) حاکم بر آن فضای علمی است. پارادایم‌ها بر مبانی هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی، روش‌شناختی، انسان‌شناختی و ارزش‌شناختی و ... استوارند. مسئله­ی این مقاله، دست‌یابی به یک الگوی مفهومی از دیدگاه قرآن در محور معرفت‌شناسی است. در این مقاله از روش داده‌بنیاد استفاده شده است و نتیجه­ی تحقیق را می‌توان چنین بیان کرد: دالّ مرکزی درباره­ی «علم و معرفت» و امور مرتبط با آن در دیدگاه اقتباس­شده از قرآن، «شبکه‌ای­بودن معرفت» است. مقصود از «معرفت شبکه‌ای»، تلاش برای کشف موقعیت وجودی (روابط و آثار) و کارکرد یک پدیده در شبکه­ی منسجم کل هستی است که مبتنی بر واقعیتی خودبنیاد (وجود بی­نهایت) است و این انطباق، معیار صدق شمرده می‌شود. این کشف، با استفاده از ترکیب حواس با عقل (استدلال‌های منطقی اعم از برهان، استقرا و لوازم بیّن) در حداقلِ صعود معرفتی، و با استفاده از شهود قلبی (اتحاد وجودی با پدیده)، در حرکت به سمت حداکثر صعود معرفتی (آگاهی به شبکه­ی هستی) انجام می‌شود. متخالف‌های «علم و معرفت» در قرآن (مانند: نسیان، جهل، سفه، غفلت، ریب، شک، خرص، امانیّ، ظن، مریه، ...) نیز دارای ملاک واحدی هستند که «بی­توجهی به رابطه­»ی پدیده‌ها با شبکه­ی هستی و با رأس هرم هستی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Qurʾan-Based Epistemology As an Epistemic Infrastructure for the Islamic Humanities

نویسنده [English]

  • Abdulhamid Vaseti
Department of Logic of Understanding Religion, Research Institute for Wisdom and Religious Studies, Research Institute for Islamic Culture and Thought, Qom, Iran.
چکیده [English]

Trying to form Islamic humanities requires explaining the epistemological model (paradigm) that governs that scientific environment. The paradigms are based on ontological, epistemological, methodological, anthropological, and value-based foundations. The problem addressed in this paper is how to achieve a conceptual model from the perspective of the Qur'an in epistemology. For this, the data-grounded method has been used, and the result of the research can be stated as follows: The central signifier of “science and knowledge” and its related matters in the view adapted from the Qur'an is "network-based knowledge." The purpose of "network-based knowledge" is to try to discover the existential situation (relationships and effects) and the function of a phenomenon in the coherent network of the entire universe, which is based on a self-based reality (infinite existence), and this conformity is considered as the criterion of truth. This discovery is made by using the combination of the senses with the intellect (logical arguments including demonstration, induction, intuition, etc.) in the minimum epistemic ascension and by using the intuition of the heart (existential unity with the phenomenon) in moving towards the maximum epistemic ascent (awareness of the network of existence). The opposites of “knowledge and cognition” in the Qur'an (such as forgetfulness, ignorance, foolishness, negligence, doubt, suspicion, greed, hope, conjecture, accusation,) also have the same criterion, which is “ignoring the relationship” of phenomena with the network of existence and with the ultimate level of the hierarchy of existence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Humanities Paradigm
  • Quran-based Epistemology
  • Network of Existence
  • Networked Knowledge
قرآن کریم.
بحرانی، سیدهاشم بن سلمان. (1374).  البرهان فی تفسیر القرآن.  طهران: مؤسسه­ی بعثت.
توکلی، عبدالله و مسترحمی، سیدعیسی و شایان، محمدهاشم.  (1401). «بررسی و نقد معرفت‌شناسی مکتب سیستمی از دیدگاه قرآن». فصلنامه­ی قرآن و علم، جامعه­المصطفی العالمیه . (30):188-165.
جوادی آملی، عبدالله. ( 1385). معرفت­شناسی در قرآن. قم: مؤسسه­ی اسراء.
جوادی آملی، عبدالله. (1393). تفسیر تسنیم. قم: مؤسسه­ی اسراء.
جی ترال، تیموتی. (1402). روان­شناسی بالینی. ترجمه­ی مهرداد فیروزبخت. تهران: نشر رشد.
چیشلم، فردریک. (1378). نظریه­ی شناخت. ترجمه­ی مهدی دهباشی. تهران: حکمت.
حسین­زاده، محمد. (1390). پژوهش تطبیقی در معرفت­شناسی معاصر. قم: مؤسسه­ی امام خمینی.
حسینی حکمت، بی­بی حکیمه. (1401). «مبانی معرفت­شناختی قرآن از دیدگاه طباطبایی و دلالت­های آن در مسائل تربیتی». پژوهشنامه­ی نقد آرای تفسیری. (5): 112-140.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412ق). مفردات الفاظ القرآن. لبنان: دارالعلم.
طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1390 ق). المیزان فی تفسیر القرآن. طهران: اسلامیه.
فراستخواه، مقصود. (1395). روش تحقیق کیفی در علوم اجتماعی با تأکید بر «نظریه­ی برپایه» (گرندد تئوری). تهران: نشر آگاه.
فعالی، محمدتقی. (1396). معرفت­شناسی در قرآن. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
قائمی­نیا، علیرضا. (1392). قرآن و معرفت­شناسی. قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه­ی اسلامی.
کافی، مجید. (1395). «کاربرد صدق و توجیه قرآن در معرفت­شناسی علم دینی». فصلنامه­ی علوم انسانی صدرا. (19): 243-230.
واسطی، عبدالحمید. (1400). «فهم شبکه‌ای معنا» به­مثابه­ی زیرساخت زبانی برای فهم گزاره‌های نقلی اعم از توصیفی و تجویزی». فصلنامه­ی علمی­پژوهشی ذهن. (88): 7-29.
واسطی، عبدالحمید. (1403). اجتهاد تمدنی چیستی چرایی و چگونگی. قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه­ی اسلامی.
واسطی، عبدالحمید. (1399). «پارادایم شبکه­ای». مجله­ی حکمت اسلامی، مجمع عالی حکمت قم. (23): 9-37.
واسطی، عبدالحمید. (1402). «رویکرد شبکه‌ای در تفسیر قرآن، به­مثابه­ی زیرساختی برای دست­یابی به آنتولوژی قرآن». فصلنامه­ی علمی­پژوهشی قبسات. (108): 67-92.