استنتاج قضیة ممکنه از دو قضیة ممکنه یکی از نزاع‌های پردامنه در منطق قدیم است که ارسطو، ابن‌سینا، فخر رازی، خواجه نصیر و قطب رازی بر آن مهر تأیید زده‌اند، در حالی که خونَجی، ابهری، ارموی و کاتبی آن را مردود شمرده‌اند. شگفت این است که منطق جدید در این نزاع جانب گروه دوم را می‌گیرد. از سوی دیگر، اخیراً معلوم شده است که منطق‌دانان قدیم هر یک از قضیة حقیقیه و خارجیه را به اشتراک لفظ در دو معنا به کار برده‌اند بدون اینکه از این اشتراک لفظ آگاه باشند: ملاک تقسیم، در یک معنا، رابطة عقدالوضع و عقدالحمل است و در دیگری، ظرف وجود موضوع. بنا به ملاک نخست، قضایای حقیقیه به صورت موجهاتی و با ادات‌های ضرورت و امکان تفسیر می‌شوند؛ در حالی که بنا به ملاک دوم، این قضایا فاقد هر گونه جهتی هستند و در برابر، قضایای خارجیه با محمول وجود تحلیل می‌شوند. در این مقاله، پس از گزارش نزاع یاد شده دربارة استنتاج از دو ممکن، نظرات، ایرادات و دفاعیه‌ها را به زبان منطق جدید صورت‌بندی کرده و نشان داده‌ایم که طرفین نزاع تصور یکسانی از قضایای حقیقیه و خارجیه نداشته‌اند: موافقان استنتاج از دو ممکن، تفسیر نخست و مخالفان، تفسیر دوم را در ذهن داشته‌اند.
ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، قم، نشر البلاغه، 1375 .
______، الشفاء، المنطق، القیاس، القاهره، دار الکاتب العربی للطباعه و النشر، 1964.
ابهری، اثیرالدین، تنزیل الافکار، در منطق و مباحث الفاظ، گردآوری مهدی محقق،
تهران، دانشگاه تهران، 1370.
الرویهب، خالد، مقدمه مصحح بر کشف الاسرار عن غوامض الافکار اثر افضل الدین خونَجی، ترجمة مقدمه از سید محمود یوسف‌ثانی، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفة ایران و مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین – آلمان، 1389.
ارسطو، ارگانون، میرشمس الدین ادیب سلطانی، تهران، مؤسسة انتشارات نگاه، 1378.
______، مطالع الانوار، در محسن جاهد، تصحیح و تحقیق شرح مطالع الانوار، رسالة دکتری به راهنمایی نجفقلی حبیبی و احد فرامرز قراملکی، تهران، دانشکدة الهیات دانشگاه تهران، 1384.
خونَجی، افضل‌الدین، کشف الاسرار عن غوامض الافکار، مقدمه و تحقیق خالد الرویهب، تهران، مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران و مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین – آلمان، 1389.
______، کشف الاسرار عن غوامض الافکار، تحقیق حسن ابراهیمی نائینی، پایان نامه
کارشناسی ارشد به راهنمایی نجفقلی حبیبی، دانشکده الهیات دانشگاه تهران، 1372.
______، لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار، در محسن جاهد، تصحیح و تحقیق شرح مطالع الانوار، رسالة دکتری به راهنمایی نجفقلی حبیبی و احد فرامرز قراملکی، تهران، دانشکده الهیات دانشگاه تهران، 1384.
فرامرز قراملکی، احد و احمد عبادی، «تطوّر تاریخی قضایای ثلاث»، فلسفه و کلام
اسلامی سال 43 شمارة 1، بهار و تابستان، ص 89- 69، 1389.
فلاحی، اسدالهی، «صورت‌بندی جدیدی از قضایای حقیقیه و خارجیه»، آینه معرفت 11،
)