1
دانشجوی دکتری فلسفه علم مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران
2
عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران
چکیده
در فلسفه اسلامی، شاخهای مستقل با عنوان فلسفه علم وجود ندارد، اما این سنت فلسفی الگوهایی برای علمشناسی ارائه کرده است. بر اساس الگوی علمشناسی منطقی ظرف تحقق «علوم» نیز مانند «ادراک» ذهن است زیرا هر دو یک حقیقت هستند، با این تفاوت که «ادراک» از حیث تحلیل درونی مطلق فرض شدهاست، ولی در علوم به اجزاء آن به عنوان مفاهیم و قضایا ابتنای آنها بر مبادی تصوری و تصدیقی نظر میشود. در این تحلیل «علم» خواه به صورت بسیط یا مرکب امری ذهنی و «وابسته به شخصِ عالم» است. اما متفکران مسلمان طی چند دهه اخیر با «هویتی شناختی» مواجه هستند که آن را نیز «علم» میگویند. در اصطلاح اخیر، «علم» هویتی است غیروابسته به عالِمی خاص و اصطلاحاً بینالاذهانی است، چنین نگاهی در میان متفکران مسلمان مسبوق به سابقه است و برخی فیلسوفان مانند علامه طباطبایی میان علوم برهانی و علوم اعتباری قائل به تفصیل شدهاند. برای تحلیل و مقایسه این دو «هویت» از منظر فلسفه اسلامی و بررسی رابطه آن با «معرفت» مسئله را در سه پرسش تفصیل میدهیم: اول اینکه رابطه این «مجموعه واحد» با «شناخت» چیست و چگونه باعث شناخت میشود؟ دوم این که سِرّ وحدت یک علم و تمایز آن از دیگر علوم چیست؟ سوم اینکه هر مجموعه از نظر ساختاری دارای چه ارکان و اجزائی است تا بتواند معرفتساز باشد؟ در این مقاله پس از توضیح الگوی علمشناسی منطقی و پرسش از هویت اجتماعی علوم از تفصیل علوم به برهانی و اعتباری دفاع میکنیم، ولی بر خلاف علامه طباطبایی این میان این دو رابطه تولیدی را برقرار میدانیم.
آذربایجانی، مسعود؛ صورت‌بندی تمدن و مراحل تکوینی آن؛ از مجموعه «درآمدی بر آزاداندیشی و نظریه‌پردازی در علوم دینی» مجموعه گفتگو، دفتر اول، چاپ اول، 1383.
آزادی، علیرضا، «مفاهیم اولی، ضروری، بدیهی و یقینی در منطق صوری»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تبریز، شماره 44، صص 1-30، بهار و تابستان 1380
اعرافی، علیرضا، «بهره‌گیری از روش‌شناسی اجتهادی لازمه تولید علم دینی»، فصلنامه روش شناسی علوم انسانی، شماره 49، زمستان 1385، ص 4.
پپینو، دیوید، «فلسفه علم»، ترجمه حسن میانداری، در نگرشهای نوین در فلسفه جلد 2، قم: کتاب طه، چاپ دوم: 1383
جمالی، مصطفی، «هویت علوم انسانی اسلامی؛ از دیدگاه روش شناختی»، دو فصلنامه پژوهش، شماره 5، بهار و تابستان 1390 ص 5
جوادی آملی، عبداله، رحیق مختوم، جلد اول، پنج بخش در پنج مجلد، قم: إسراء، چاپ اول: 1376
جوادی آملی، عبداله، معرفت‌شناسی در قرآن، قم: إسراء، چاپ اول: 1378
حسنی، ابولحسن، «ضرورت طراحی منطق فهم دین برای تولید علوم انسانی و اسلامی»، علامه طباطبایی فیلسوف علوم انسانی و اسلامی به کوشش دکتر عبدالحسین خسروپناه، جلد دوم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، پاییز 1390.
حسنی، سید حمیدرضا، علی‌پور، مهدی، «پارادایم اجتهادی دانش دینی»، در مجموعه مقالات همایش علامه طباطبایی فیلسوف علوم انسانی و اسلامی به کوشش دکتر عبدالحسین خسروپناه، جلد دوم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، پاییز 1390.
حسنی، سید حمیدرضا، علی‌پور، مهدی، موحد ابطحی، سید محمدتقی، علم دینی: دیدگاهها و ملاحظات، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1390
حلی، جمال الدین حسن، الجوهر النضید، تحقیق محسن بیدارفر، قم: بیدار، 1388
خسروپناه، عبدالحسین، بابایی، قاسم، «استاد جوادی آملی و فرایند علم دینی»، علامه طباطبایی فیلسوف علوم انسانی و اسلامی، دکتر عبدالحسین خسروپناه، ج1، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1390.
خسروپناه، عبدالحسین، فلسفه فلسفه اسلامی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1389 الف
خسروپناه، عبدالحسین، نظام معرفت‌شناسی صدرایی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388
خمینی (امام)، سید روح‌اله، مناهج الوصول الی علم الاصول، نهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1373
دادجو، ابراهیم، «مدیریت پژوهش جزئی‌نگر»، در مجموعه مقالات همایش علامه طباطبایی فیلسوف علوم انسانی و اسلامی به کوشش دکتر عبدالحسین خسروپناه، جلد دوم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، پاییز 1390.
سروش، عبدالکریم، تفرج صنع، تهران، سروش، 1370
سعیدی روشن، محمد باقر؛ نوگرایی ساختاری، مقدمه تولید؛ از مجموعه «درآمدی بر آزاداندیشی و نظریه‌پردازی در علوم دینی» مجموعه گفتگو، دفتر اول، 1383
طباطبایی، سید محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، جلد 6 مجموعه آثار استاد شهید مطهری، قم: صدرا، چاپ هفتم: 1379
طباطبایی، سید محمدحسین، بدایه‌الحکمه، بیروت، دارالمصطفی للطباعه و النشر، 1402ه-1982م
طباطبایی، سید محمدحسین، برهان، ترجمه، تصحیح و تعلیق از مهدی قوام صفری، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول: 1371
طباطبایی، سید محمدحسین، نهایه‌الحکمه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1417ه
عاشوری، مهدی، «نظریه معرفتی ادراک و نقش آن در تأسیس معرفت‌شناسی نوصدرایی»، علامه طباطبایی- فیلسوف علوم انسانی–اسلامی، به کوشش عبدالحسین خسروپناه،؛ صص 343*372، تهران پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، پاییز 1390
عبودیت، عبدالرسول، درآمدی به نظام حکمت صدرایی، جلد 2، تهران: سمت، چاپ اول: 1386
فرامرز قراملکی، احد، مظهر قراملکی، علی، «الگوی علمشناسی اصولیان»، مقالات و بررسیها (75)، دانشگاه تهران، بهار و تابستان 1383
قائمی‌نیا، علیرضا؛ درون‌گرایی، مانع تولید؛ از مجموعه «درآمدی بر آزاداندیشی و نظریه‌پردازی در علوم دینی» مجموعه گفتگو، دفتر اول، چاپ اول، 1383.
مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، تهران، چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ هشتم: 1377
مصباح یزدی، محمدتقی، شرح برهان شفا (جلد 1 و 2)، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1384
مطهری، مرتضی، «پاورقیهای اصول فلسفه و روش رئالیسم»، جلد6 مجموعه آثار استادشهیدمطهری، قم: صدرا، چاپ هفتم: 1379
مفتونی، نادیا، فرامرز قراملکی، احد، «رهیافتهای دانشمندان مسلمان در علمشناسی»، دانشگاه تهران، مقالات و بررسیها (75)، بهار و تابستان 1383
)