نویسندگان
1
دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه مذاهب اسلامی پژوهشگر پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی
2
دانشیار دانشگاه امام صادق ع
3
استادیار دانشگاه شهید بهشتی
,
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
چکیده
خداوند متعال در آیات متعددی از قرآن کریم به انواع مختلفی از پدیده‌های طبیعی اشاره کرده و به طور صریح یا غیرصریح برخی از ویژگی‌های آنها را توصیف می‌نماید. این امر لزوم اهتمام ویژه به روش تفسیر علمی و تبیین و تنقیح مبانی آن را نشان می‌دهد. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که برای ارائه هرگونه استنباط علمی صحیح از آیات قرآن می‌بایست مبانی کلامی خاصی را مد نظر قرار داد. البته این مبانی کلامی تنها مختص به تفسیر علمی نیستند و در سایر روش‌های تفسیری نیز موضوعیت دارند، ولی نسبت دادن آنها به تفسیر علمی به دلیل نقش اساسی و تعیین کننده‌ای است که در این روش تفسیری دارند، به گونه ای که کاربست یا خدشه در آنها به صورت نظری در اعتبار تفسیر علمی یا به صورت عملی در نحوه تفسیر علمی و مصادیق آن اثرگذار است. این پژوهش نشان می‌دهد که مهمترین مبانی کلامی دخیل در تفسیر علمی عبارتند از: ترکیبی و چندساحتی بودن زبان قرآن؛ واقع‌نمایی و عدم راهیابی باطل به قرآن؛ جاودانگی و فراعصری بودن قرآن؛ چندمعنایی و چندلایه بودن معانی قرآن؛ حکیمانه بودن کلام، افعال، اوامر و نواهی الهی؛ ضرورت وجود اسباب در اداره و انجام امور توسط خداوند.
- قرآن کریم.
- آخوند خراسانى، محمد کاظم بن حسین (1409ق.)، کفایة الأصول، قم: آل البیت.
- آلوسى، محمود (1415ق.)، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- ابن عاشور، محمد بن طاهر (بی‌تا)، التحریر و التنویر، بی‌جا، بی‌نا.
- ابن فارس، أحمد (1404ق.)، معجم مقاییس اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
- ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق.)، لسان العرب، بیروت: دار صادر، چاپ سوم.
- ابو حیان، محمد بن یوسف (1420ق.)، البحر المحیط فى التفسیر، بیروت: دار الفکر.
- ابوالفتوح رازى، حسین بن على (1408ق.)، روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن، مشهد: بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى.
- ابوحجر، احمد عمر (1991م.)، التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، بیروت: دارالقتیبه.
- ایازى، محمد على (1373ش.)، المفسرون حیاتهم و منهجهم، تهران: وزارت ارشاد.
- بکری، شیخ امین (1405ق.)، التعبیر الفنی فی القرآن، بیروت: دارالفکر.
- بیضاوى، عبدالله بن عمر (1418ق.)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
- تهانوى، محمد على (1996م.)، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
- جلیلى، هدایت (1372ش.)، روششناسى تفاسیر موضوعى قرآن، تهران: انتشارات کویر.
- جوادی آملی، عبدالله (1387ش.)، تسنیم، قم: اسراء.
- حائری یزدی، عبدالکریم (1418ق.)، دررالفوائد، قم: موسسه النشر الاسلامی، چاپ ششم.
- حسن بن زین الدین (بی‌تا)، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ نهم.
- حسینی زبیدی، محمد مرتضى (1414ق.)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر.
- حلی، جمال الدین (1407ق.)، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح حسن زاده آملی، حسن، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
- حلى، حسن بن یوسف (1380ش.)، تهذیب الوصول الى علم الأصول، لندن: موسسه الامام علی ع.
- خسرو پناه، عبدالحسین (1385ش.)، فلسفه‌های مضاف، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
- خلیل بن احمد فراهیدى (1410ق.)، کتاب العین، قم: انتشارات هجرت، چاپ دوم.
- خمینى، روح الله (1382ش.)، تهذیب الأصول، قم: دار الفکر.
- الخولی، امین (۱۹۶۱م.)، مناهج التجدید فی النحو و البلاغه و التفسیر و الادب، بیروت: دارالمعرفه.
- خویى، ابوالقاسم (بی‌تا)، البیان فی تفسیر القرآن، قم: موسسة احیاء آثار الامام الخوئى.
- خویى، ابوالقاسم (1417ق.)، محاضرات فی أصول الفقه، قم: دار الهادى، چاپ چهارم.
- دامن پاک مقدم، ناهید (1380ش.)، بررسى نظریه عرفى بودن زبان قرآن، تهران: نشر تاریخ وفرهنگ.
- الذهبى، محمد حسین (بىتا)، التفسیر و المفسرون بحث تفصیلی عن نشأة التفسیر، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
- راد، علی (1390ش.)، مبانی کلامی امامیه در تفسیر قرآن، تهران: انتشارات سخن.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1424ق.)، تفسیر الراغب اصفهانی، ریاض: دار الوطن.
- راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1412ق.)، المفردات فی غریب القرآن، بیروت: دارالعلم.
- ربانی گلپایگانی، علی (1385ش.)، درآمدی بر کلام جدید، قم: نشر هاجر.
- ربانی گلپایگانی، علی (1418ق.)، القواعد الکلامیة، قم: مؤسسة الإمام الصادق ع.
- رشید رضا، محمد (1375ق.)، تفسیر القرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیر المنار، قاهره: دارالمنار.
- رومی، فهد بن عبدالرحمن (1407ق.)، اتجاهات التفسیرفی القرن الرابع عشر، عربستان: بی‌نا.
- زبیدی، محمد مرتضی (1422ق.)، تاج العروس من جواهر القاموس، کویت: تراث العربی.
- زمخشرى، محمود (1407ق.)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی، چاپ سوم.
- ساجدی، ابوالفضل (1381ش.)، واقع نمایی گزاره‌های قرآنی، قبسات، شماره 25
- سید مرتضی علم الهدى، على بن حسین (1376ش.)، الذریعة إلى أصول الشریعة، تهران: دانشگاه تهران.
- شاکر، محمد کاظم (1382ش.)، مبانى و روش‌هاى تفسیرى، قم: مرکز جهانى علوم اسلامى.
- شجاعی، حسین و دیگران (1391ش.)، «گسترش آسمان از دیدگاه قرآن و علم»، تهران: اولین همایش اعجاز قرآن.
- صادقى تهرانى، محمد (1365ش.)، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، قم: انتشارات فرهنگ اسلامى، چاپ دوم.
- صدر، محمد باقر (1417 ق.)، بحوث فی علم الأصول، بیروت: الدار الاسلامیه، چاپ سوم.
- صفار، محمد بن حسن (1404ق.)، بصائر الدرجات الکبری، قم: منشورات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
- صلیبا، جمیل و صانعى دره بیدى، منوچهر (1366ش.)، فرهنگ فلسفى، تهران: انتشارات حکمت.
- طالقانى، سید محمود (1362ش.)، پرتوى از قرآن، تهران: شرکت سهامى انتشار، چاپ چهارم.
- طباطبایى، محمد حسین (1417ق.)، المیزان فى تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، چاپ پنجم.
- طبرسى، فضل بن حسن (1372ش.)، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم.
- طریحى، فخر الدین (1375ش.)، مجمع البحرین، تهران: کتابفروشى مرتضوى، چاپ سوم.
- طوسى، محمد بن حسن (بی‌تا)، التبیان فى تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
- طوسى، محمد بن حسن 1417 ق.)، العُدة فی أصول الفقه، قم: علاقبندیان.
- طیب حسینی، محمود (1387ش.)، «بررسی مبانی فرامتنی چند معنایی در قرآن کریم»، پژوهش و حوزه، شماره33.
- طیب حسینی، محمود (1389ش.)، «مبانی تفسیر»، در دائرة المعارف قرآن کریم، قم: مؤسسه بوستان کتاب.
- طیب حسینی، محمود (1389ش.)، چندمعنایی در قرآن کریم (درآمدی بر توسعه در دلالت‌های قرآنی)، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- العک، خالد عبد الرحمن (1414ق.)، اصول التفسیر و قواعده، بیروت: دار النفائس.
- على الصغیر، محمد حسینذ(1420ق.)، المبادی العامة لتفسیر القرآن الکریم بین النظریة و التطبیق، بیروت: دار المؤرخ العربى.
- عنایتی راد، محمد جواد (1376ش.)، زبان شناسی دین در نگاه المیزان، پژوهش‌های قرآنی، شماره 9و10
- فاضل موحدى لنکرانى، محمد (1381ش.)، اصول فقه شیعه، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار ع.
- فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر (1420ق.)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربى، چاپ سوم.
- فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى (1415 ق.)، تفسیر الصافی، تهران: مکتبه الصدر.
- قمى مشهدى، محمد بن محمدرضا (1368ش.)، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: وزارت ارشاد اسلامى.
- کلینی، محمد بن یعقوب (1363ش.)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- کلانترى، ابراهیم (1377ش.)، «نظریه تمایز بیانى زبان قرآن و زبان علم»، بیّنات، شماره19.
- محتسب، عبدالسلام عبدالمجید (1393ق.)، اتجاهات التفسیر فی العصر فی الراهن، بیروت: دارالفکر.
- مصباح یزدی، محمدتقی (1372ش.)، آموزش فلسفه، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
- مصباح یزدی، محمدتقی (1376ش.)، معارف قرآن، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
- مصطفوى، حسن (1360ش.)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- مظفر، محمد رضا (1430ق.)، أصول الفقه، قم: انتشارات اسلامى، چاپ پنجم،
- معرفت، محمد هادى (1418ق.)، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد: الجامعة الرضویه للعلوم الاسلامیه.
- معین، محمد (1371ش.)، فرهنگ فارسی معین، تهران: امیرکبیر.
- مکارم شیرازی، ناصر (1428ق.)، انوار الاصول، قم: مدرسه الامام علی بن ابیطالب ع.
- مکارم، شیرازى ناصر (1374ش.)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- مودب، سید رضا (1379ش.)، اعجاز القرآن در نظر اهل بیت عصمت ع و بیست نفر از علماى بزرگ اسلام، قم: احسن الحدیث.
- مودب، سید رضا (1388ش.)، مبانی تفسیر قرآن، قم: انتشارات دانشگاه قم.
- مودب، سید رضا و موسوی مقدم، سیدمحمد (1388ش.)، «اهم مبانی تفسیر قرآن از دیدگاه مفسران شیعه»، شیعه شناسی، ش28.
- موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم (1375ش.)، مشکل ما در فهم قرآن (کنکاشى در زبان قرآن)، نامه مفید، شماره8.
- موسوى سبزوارى، سید عبد الاعلى(1409ق.)، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، بیروت: موسسه اهل بیت(ع)، چاپ دوم.
- نائینى، محمد حسین (1352ش.)، أجود التقریرات، قم: مطبعه العرفان.
- نکونام، جعفر (1378ش.)، «عرفی بودن زبان قرآن»، صحیفه مبین، شماره20.
- نکونام، جعفر (1390ش.)، درآمدی بر معناشناسی قرآن، قم: دانشکده اصول دین.
- نکونام، جعفر (1392ش.)، «حقانیت علم ظاهری در قرآن»، مجموعه مقالات نخستین کنگره بین المللی قرآن کریم؛ انسان و جامعه، مشهد: دانشگاه آزاد اسلامی مشهد.
- نکونام، جعفر (1380ش.)، درآمدى بر تاریخ گذارى قرآن، تهران: نشر هستى نما.
- وطن دوست، رضا (1376ش.)، «راز بروز تدریج در آفرینش»، نشریه علوم و معارف قرآن، ش5.
- هادوی تهرانی، مهدی (1377ش.)، مبانى کلامى اجتهاد در برداشت از قرآن کریم، قم: خانه خرد.
- Oxford English Dictionary Online (2015), Oxford: Oxford University Press, available in:
- http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/science
- Rotraud Wielandt, Exegesis of the Quran: Early modern and contemporary, Encyclopaedia of the Quran, Brill, Leiden, 2002, V2, PP.124-141.
)