«اصالت وجود یا اصالت ماهیّت؛ نزاعی لفظی یا معنوی؟»

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

چکیده: با مطرح شدن مسئله تمایز وجود و ماهیّت و تا پیش از میرداماد، موضع تلویحی و حتّی تصریحی فیلسوفان مسلمان را در باب اصیل دانستن یکی از این دو یا هر دو، و حتّی عباراتی حاکی از لفظی بودن نزاع نزد برخی از آنان در آثارشان دیده می­شود. از زمانی که ملّاصدرا وجود را اصیل دانست، و مبحث مستقلّی درباره اصالت وجود گشود، مسئله لفظی دانستن نزاع در برخی آثار لاهیجی، شاگرد وی، دیده می­شود، که تا به امروز هم قائلانی داشته است. در این نوشتار نشان داده­ایم که طبق برخی از تفاسیر اصالت وجود- که برای ماهیّت و وجود تحقّق عینی قائلند- امکان لفظی دانستن نزاع اساساً منتفی است. در برخی از تفاسیر که تنها وجود مابه­ازای عینی دارد و ویژگی­هایی چون بساطت دارد، چون این ویژگی­ها در تنافی با ویژگی­های ماهیّت است، بی­گمان نزاع معنوی است. در این نوشتار هم­چنین به رابطه بدیهی دانستن مسئله و لفظی بودن نزاع پرداخته­ایم؛ نیز به این مسئله که از ادلّه اصالت وجود- با لحاظ تقریرهای مختلف آن­ها- لفظی بودن نزاع مستفاد می­شود یا معنوی بودن آن؟ 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

«Principality of existence or principality of quiddity; is verbal disagreemen or real disagreement?»

نویسندگان [English]

  • sardar dekami
  • mohammad saeedi mehr
  • reza akbarian
Faculty of Tarbiat Modares University
چکیده [English]

Abstract: With represent by distinction between existence and quiddity and ago Mirdamad, direct and indirect position of muslim philosophers about principality of one of these two or both of them- and also sentences about verbal disagreement among some of them- in their works, are seen. Since mollasadra consider the existence as a principality thing and open the season about principality of existence, the issue of verbal disagreement is seen in some of work of Lahiji, disciple of him, and many of researchers believe that theory. In this article we expose, based on some of interpretation of principality of existence, for they believe objectivity for existence and quiddity, the possibility of verbal disagreement is denied. In some interpretations that the existence has objectivity and it has those qualities, since these qualities are in contrast with qualities of quiddity, the quarrel is real. In this article we survey the relation between verbal disagreement and self-evident of this issue, and we survey this issue that the reasons of principality is in agreement with verbal disagreement or not.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Key words: principality of existence
  • principality of quiddity
  • various interpretations of principality of existence
  • verbal disagreement
  1. آشتیانی، سید جلال‌الدین، [حواشی بر شرح المشاعر]، a1376← لاهیجانی، شرح المشاعر.
  2. ____،"حواشی بر منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران"، در: منتخباتی از آثار حکمای الهی
  3. ایران، (جلد اول)، تهیه، تحقیق، مقدمه و تعلیق سید جلال‌الدین آشتیانی، قم، مرکز انتشارات
  4. دفتر تبلیغات اسلامی، 1363.
  5. ____، هستی از نظر فلسفه و عرفان، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، b1376.
  6. آقاجانی، محمد بن علی‌رضا، [شرح قبسات]، در: منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، (جلد دوم)، تهیه، تحقیق، مقدمه و تعلیق سید جلال‌الدین آشتیانی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1363.
  7. ابراهیمی دینانی، غلام‌حسین، "شواهد اصالت وجود"، در: مجموعه مقالات همایش جهانی حکیم ملاصدرا (ملاصدرا، هستی شناسی و مسائل پیرامونی)، تهران، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1382.
  8. ____، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، (ج 3)، تهران، طرح نو، 1385.
  9. ابن‌تیمیه، ابوالعباس تقی‌الدین احمدبن عبدالحلیم، کتاب الرد علی المنطقیین (المسمّی ایضاً نصیحه اهل الایمان فی الرد علی منطق الیونان)، قدّم له السیّد سلیمان الندوی، حقّقه عبدالصمد شرف-الدین الکتبی، راجعه و اعدّه لهذه الطبعه محمد طلحه بلال منیار، بیروت، مؤسسة الریان للطباعه و النشر و التوزیع، 1426ق.
  10. ابن‌رشد، ابوالولید محمد بن احمد، تلخیص مابعدالطبیعه، حققه و قدم له عثمان امین، تهران،
  11. حکمت، 1377.
  12. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، التحقیق مجتبی الزارعی، قم، بوستان کتاب قم،
  13. ____، الالهیات من کتاب الشفا، المحقق حسن حسن‌زاده الآملی، قم، بوستان کتاب، 1391.
  14. ____، التعلیقات، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیة قم، 1379.
  15. ____، المباحثات، تحقیق و تعلیق محسن بیدارفر، قم، بیدار، 1371.
  16. ابن‌نوبخت، ابواسحاق ابراهیم، الیاقوت فی علم الکلام، تحقیق و تقدیم علی اکبر ضیائی، قم،
  17. مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی الکبری، 1386.
  18. احمدی، احمد، "اجمالی از سیر فلسفة اسلامی بعد از ابن رشد"، در: فلسفه در ایران (مجموعه مقالات فلسفی)، بی جا، انتشارات حکمت، 1363.
  19. ____، "بحث ماهیت و وجود در ابن سینا و ابن رشد و نقد آن"، حکمت سینوی، پاییز و
  20. زمستان، شماره 42، b1388.
  21. ____، "المنطق و الفلسفه من وجهه نظر الفارابی"، در: ابونصر الفارابی فیلسوف الاسلام و المعلم
  22. الثانی، بیروت، مؤسسه فؤاد بعینو للتجلید، 1409 ق.
  23. ____، بن لایه‌های شناخت، تهران، سمت، 1388.
  24. ____، "گامی در جهت حل نزاع میان اصالت وجود و اصالت ماهیت"، در: مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت دویستمین سال تولد حکیم سبزواری، سبزوار، انتشارات دانشگاه تربیت معلم سبزوار، 1374.
  25. اردکانی، احمد بن محمدابراهیم، نور البصائر فی حل مشکلات المشاعر، مقدمه، تصحیح و تعلیق
  26. رحیم قاسمی، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1396.
  27. ارشد ریاحی، علی و محمد خسروی فارسانی، "تحلیل و نقد مدعای آقاعلی مدرس در مسأله
  28. اصالت"، پژوهش‌های هستی شناختی، (سال اول، شماره 2)، پاییز و زمستان.، 1391، ص 94-
  29. ایـجی، عضـدالدین عبـدالرحمن بـن احمـد، المـواقف، (ج 1و2)، 1370، ← جـرجـانی،
  30. شرح المواقف.
  31. بهمنیار، ابن مرزبان، التحصیل، تصحیح و تعلیق مرتضی مطهری، تهران، مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1375.
  32. پیرزاده، محمدرفیع،" المعارف الالهیه"، در: منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران (از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر)، (جلد دوم)، تهیه و تحقیق و مقدمه و تعلیق سید جلال‌الدین آشتیانی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1363.
  33. تبریزی، ملارجب‌علی، الاصل الاصیل (اصول آصفیه)، تصحیح و مقدمه از عزیز جوان‌پور هروی و حسن اکبری بیدق، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1386.
  34. تفتارانی، سعدالدین مسعود بن عمر بن عبدالله، شرح المقاصد، (الجزء الاول)، تحقیق و تعلیق، مع مقدمه فی علم الکلام عبدالرحمن عمیره، تصدیر صالح موسی شرف، قم، انتشارات الشریف الرضی، 1370.
  35. جرجانی، علی بن محمد، شرح المواقف، (ج 1و2) و یلیه حاشیتی السیالکوتی و الچلبی، قم،
  36. منشورات الشریف الرضی، 1370.
  37. جوان، موسی، حکمت تطبیقی در حقیقت حس و عقل، (جلد اول)، بی جا، چاپخانه رنگین،
  38. بی‌تا.
  39. حسینی عُبیدِلی، سید عمیدالدین ابوعبدالله عبدالمطلب بن مجدالدین، اشراق اللاهوت فی نقد
  40. شرح الیاقوت، تحقیق علی اکبر ضیائی، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب، 1381.
  41. حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، الاسرار الخفیه فی العلوم العقلیه، قم، مؤسسه بوستان کتاب،
  42. ____، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، در: حسینی عبیدلی، اشراق اللاهوت فی نقد شرح
  43. الیاقوت، 1381.
  44. ____، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، صححه و قدم له و علق علیه حسن حسن‌زاده الآملی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، 1419 ق.
  45. ____، نهایـة المرام فی علم الکلام، (ج 1)، تحقیق فاضل العرفان، الاشراف جعفر السبحانی، قم، مؤسسه الامام الصادق (ع)، 1388.
  46. داماد، ملامحمدباقر، مصنفات، (جلد اول)، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران، دانشگاه تهران- مرکز بین المللی گفتگوی تمدن‌ها- انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381.
  47. ____، [رساله] مفهوم الوجود و الماهیه، 1381، ← میرداماد، مصنفات.
  48. خیام، عمر بن ابراهیم، "رساله الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی"، در: الحکمـة الایمانیه فی آراء عمر بن ابراهیم الخیامیه، فریدون مظلوم گرمجانی، قم، نشر مجمع الذخائر الاسلامیه، 1393.
  49. ____، "رساله فی الوجود"، در: الحکمـة الایمانیه فی آراء عمر بن ابراهیم الخیامیه، فریدون
  50. مظلوم گرمجانی، قم، نشر مجمع الذخائر الاسلامیه، 1393.
  51. ذبیحی، محمد، "اصالت و اعتباریت وجود یا ماهیت، نزاعی لفظی یا حقیقی؟" در: فیلسوف نظر و عمل (ارج نامه استاد دکتر احمدی)، تهران، مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفه ایران- دانشگاه تربیت مدرس، 1395.
  52. ذهبی، سید عباس، "بازخوانی اصالت ماهیت از نظرگاه سهروردی"، در: سهروردی پژوهی (مجموعه مقالاتی در بارة آرا و آثار سهروردی)، به کوشش علی اوجبی، تهران، خانه کتاب، 1393.
  53. رازی، فخرالدین محمد بن عمر بن حسین (فخر رازی)، المباحث المشرقیه، حیدرآباد دکن،
  54. مطبعه دائره المعارف النظامیه، 1343 ق.
  55. رحیمیان، سعید، هویت فلسفة اسلامی، قم، بوستان کتاب، 1383.
  56. سهروردی، یحیی بن حبش بن امیرک، حکمـة الاشراق ← شیرازی (قطب شیرازی)، شرح
  57. حکمـة الاشراق، 1380.
  58. شهابی، محمود، النظره الدقیقه فی قاعده بسیط الحقیقه، تهران، انجمن شاهنشاهی فلسفة ایران،
  59. ق.
  60. شهرزوری، شمس‌الدین محمد، رسائل الشجره الالهیه فی علوم الحقائق الربانیه، (المجلد الثالث)، تحقیق، تصحیح و مقدمه نجفقلی حبیبی، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1385.
  61. شیرازی، قطب‌الدین محمود بن مسعود (قطب شیرازی)، شرح حکمـة الاشراق، به اهتمام عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران، مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک گیل، 1380.
  62. شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم (ملاصدرا)، اصاله جعل الوجود، ← شیرازی (ملاصدرا)، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، 1375.
  63. ____، ایقاظ النائمین، تصحیح، تحقیق، مقدمه و تعلیق محمد خوانساری، به اشراف سید محمد خامنه‌ای، تهران، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1386.
  64. ____، تفسیر القرآن الکریم، (الجزء الاول)، تصحیح محمد خواجوی، قم، بیدار، 1366.
  65. ____، الحکمـة المتعالیـة فی الاسفار العقلیـة الاربعـة، ج 2، بیروت- لبنان، دار احیاء التراث
  66. العربی، 1990.
  67. ____، سه رساله فلسفی (متشابهات القرآن، المسائل القدسیه و اجوبه المسائل)، مقدمه، تصحیح
  68. و تعلیق سید جلال‌الدین آشتیانی، قم، بوستان کتاب، 1388.
  69. ____، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران،
  70. حکمت، 1375.
  71. ____، المسائل القدسیه، ← شیرازی (ملاصدرا)، سه رسالة فلسفی، 1388.
  72. ____، المشاعر، ← لاهیجانی، شرح المشاعر، 1376.
  73. صمدی آملی، داود، شرح نهایـة الحکمه، (جلد اول)، قم، انتشارات قائم آل محمد (ص)، 1386.
  74. طوسی، محمد بن محمد بن حسن، تجرید الاعتقاد، 1419 ق، ← حلی، کشف المراد.
  75. ____، شرح الاشارات و التنبیهات، (الجزء الاول من الحکمه)، تحقیق حسن‌زاده الآملی، قم، بوستان کتاب قم، 1383.
  76. عطایی نظری، حمید، [مقدمه بر الکلمـة الطیبه]، ← لاهیجی، الکلمـة الطیبه، 1391.
  77. علوی، سید محمد عبدالحسیب بن سید احمد، عرش الایقان فی شرح تقویم الایمان، تحقیق و تصحیح علی اوجبی- اکبر ثقفیان، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1390.
  78. غفاری، حسین، "تقریری نو از اصل اصالت وجود در فلسفه صدرایی"، در: مجموعه مقالات منتخب دومین همایش جهانی حکیم ملاصدرا، تهران، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1383.
  79. غلامی، سعید، درس‌هایی از اسفار، قم، نشر آراسته، 1386.
  80. فارابی، ابونصر محمد بن محمد، فصوص الحکم، تحقیق محمدحسن آل یاسین، قم، انتشارات بیدار، 1405 ق.
  81. فخر رازی ← رازی، فخرالدین محمد بن عمر بن حسین.
  82. فیاض صابری، عزیزالله، پژوهشی در فلسفة اسلامی، قم، بوستان کتاب، 1388.
  83. فیض کاشانی ← کاشانی، ملامحسن.
  84. قمی، میرزاسعید بن محمد، الاربعینیات لکشف انوار القدسیات، صححه و علق علیه نجفقلی
  85. حبیبی، تهران، میراث مکتوب، 1381.
  86. ____، شرح توحید الصدوق، (المجلد الاول)، صححه و علق علیه نجفقلی حبیبی، تهران، مؤسسة الطباعه و النشر لوزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، 1415 ق.
  87. ____، شرح توحید الصدوق، (المجلد الثانی)، صححه و علق علیه نجفقلی حبیبی، تهران، مؤسسة الطباعه و النشر لوزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، 1416 ق.
  88. ____، کلید بهشت، با مقدمه و تصحیح و به سعی و اهتمام سید محمد مشکوه، بی‌جا، انتشارات الزهراء. طبق تحقیقی این کتاب از فردی هم‌نام قاضی سعید قمیِ صاحب الاربعینیات است و نه از ایشان (رک. عطایی نظری، مقدمه الکلمه الطیبه لاهیجی، ص 31)، 1362.
  89. قوشجی، علاءالدین علی بن محمد، شرح تجرید العقائد، (الجزء الاول)، صححه و حققه محمد
  90. حسین الزارعی الرضایی، قم، رائد، 1393.
  91. کاشانی، ملامحسن (فیض کاشانی)، اصول المعارف، تعلیق و تصحیح و مقدمه سید جلال‌الدین
  92. آشتیانی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1362.
  93. کدیور، محسن، "تحلیل انتقادی ابتکارات هستی شناختی حکیم مؤسس آقاعلی مدرس طهرانی، (مطالعه موردی: مسأله اصالت وجود)"، در: مجموعه مقالات همایش جهانی حکیم ملاصدرا (ملاصدرا، هستی شناسی و مسائل پیرامونی)، تهران، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1382.
  94. کربلایی‌لو، مرتضی، معنای وجود در نزاع اصالت یا اعتباریت وجود، انجمن معارف اسلامی، (سال دوم، شماره دوم)، زمستان، 1384.
  95. لاهیجانی، محمدجعفر بن محمدصادق، شرح المشاعر، به تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی،
  96. تهران، مؤسسة انتشارات امیرکبیر، 1376.
  97. لاهیجی، عبدالرزاق (فیاض لاهیجی)، الکلمـة الطیبه، تحقیق حمید عطایی نظری، تهران، مؤسسة
  98. پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1391.
  99. ____، سرمایة ایمان، به تصحیح صادق لاریجانی آملی، تهران، انتشارات الزهراء، 1362.
  100. ____، شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، (ج1)، تحقیق اکبر اسد علی‌زاده، تقدیم و اشراف
  101. جعفر السبحانی، قم، مؤسسة الامام الصادق (ع)، 1433 ق.
  102. ____، شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، (ج 5)، تحقیق اکبر اسد علی‌زاده، تقدیم و
  103. اشراف جعفر السبحانی، قم، مؤسسة الامام الصادق (ع)، 1431 ق.
  104. ____، گوهر مراد، با تصحیح و تحقیق مؤسسه تحقیقاتی امام صادق (ع)، مقدمه زین‌العابدین
  105. قربانی لاهیجی، تهران، نشر سایه، 1383.
  106. مدرس زنوزی، آقاعلی، بدایع الحکم، تصحیح محمدجواد ساروی- رسول فتحی مجد، تبریز،
  107. انتشارات دانشگاه تبریز، 1380.
  108. مشکور، محمدجواد، امور عامه (مقدمات فلسفه و کلام در اسلام)، بی‌جا، مرکز انتشارات علمی
  109. و فرهنگی، 1361.
  110. مشیر، زهرا، هستی و چیستی (سلسله درس‌های شرح منظومه)، با مقدمه استاد محمدتقی جعفری،
  111. تهران، دفتر نشر فرهنگ قرآن، 1363.
  112. مصباح یزدی، محمدتقی، شرح اسفار، (جلد اول، جزء اول)، تحقیق و نگارش محمدتقی
  113. سبحانی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1380.
  114. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، (جلد نهم، شرح مبسوط منظومه، 1)، تهران، صدرا، 1384.
  115. مظفر، محمدرضا، المنطق، دارالعلم، قم، بی تا.
  116. ملاصدرا ← شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم.
  117. موسوی، سید محمد، آیین و اندیشه(بررسی مبانی و دیدگاه‌های مکتب تفکیک)، تهران،
  118. حکمت، 1382.
  119. میرداماد ← داماد، ملامحمدباقر.
  120. نراقی، ملامحمدمهدی، قره العیون، با تعلیق و تصحیح و مقدمه سید جلال‌الدین آشتیانی و
  121. پیش‌گفتار حسن نراقی، تهران، انتشارات انجمن شاهنشاهی فلسفة ایران، 1357.
  122. نوری، ملاعلی، الرقیمه النوریه، در: میراث حوزه اصفهان، (دفتر ششم)، به اهتمام محمدجواد
  123. نورمحمدی، اصفهان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزة علمیة اصفهان، 1389.
  124. هاشمی نسب، سید محمود، تأملی در نظریة اصالت وجود و وحدت وجود، با همکاری شعیب
  125. حدادی، قم، دلیل ما، 1393.