مقایسه تقسیم عوالم هستی از منظر علامه طباطبایی و عرفان اسلامی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 قرآن پژوه سطح4 مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآن حوزة علمیة قم

2 عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع)

چکیده

علامه طباطبایی با تمسک به آیاتی از قرآن کریم به تشریح دوگانه‌ای هستی‌شناسانه در تقسیم عوالم با عنوان دوگانه امر و خلق می‌پردازند. از منظر ایشان عالم خلق، همان عالم ماده است و عالم امر که باطن عالم ماده است شامل عالم مثال و عالم عقل می‌شود. از سوی دیگر در عرفان اسلامی دوگانه‌ای با عنوان جهت حقی و جهت خلقی مطرح است که مشابهت قابل توجهی با دوگانه امر و خلق در قرآن دارد و در آن از حیثیت غیر‌استقلالی و عین‌الربطی ظهورات ذات الهی، تعبیر به «جهت حقی» و از انتساب وجود به موجوداتِ عوالم سه گانه (عقل، مثال و ماده) تعبیر به «جهت خلقی» می‌شود. در عین حال تفاوت‌هایی در تقسیم عوالم از منظر علامه طباطبایی و عرفان اسلامی وجود دارد؛ زیرا طبق دوگانه امر و خلق در بیان علامه طباطبایی، عالم مثال و عالم عقل از عوالم امری محسوب می‌شوند ولی طبق دوگانه جهت حقی و خلقی در عرفان اسلامی، این دو عالم از عوالم خلقی هستند. حال در این مقاله تلاش شده است پس از تشریح تفصیلی دوگانه قرآنی امر و خلق و دوگانه عرفانی جهت حقی و جهت خلقی نشان داده شود که به‌رغم تفاوت ظاهری در تقسیم عوالم طبق این دو نظر، تفاوتی بنیادین میان آنها نیست و می‌توان با تکیه بر ابزار مفهومی جدیدی که در هر دو نظام فکری مستتر است ولی به آن تصریح نشده است یعنی مفهوم «غلبه جهت حقی» و «غلبه جهت خلقی» دستاورد‌ها و دقت‌های هستی‌شناسانه هر دو نظریه را به طور توامان با یکدیگر محل توجه قرار داد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Division of Worlds of Existence from the Viewpoint of Allamah Tabatabai and Islamic Mysticism

نویسندگان [English]

  • mohamad khani 1
  • ebrahim khani 2
1 Quran researcher level 4 specialized center of Quranic interpretation and sciences of Qom seminary
2 عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع)
چکیده [English]

Drawing on Quranic verses, Allameh Tabatabai delineates an ontological dichotomy of the division of worlds called command and creation. From his viewpoint, the world of creation is synonymous with the material world, while the world of command which is the inner essence of the material world includes both the world of archetypes and the world of intellect. On the other hand, in Islamic mysticism, there is a dichotomy between the aspect of lordship and the aspect of creation which is very close to the dichotomy between command and creation. In this dichotomy, the independent and relational manifestations of the divine essence are interpreted as the lordship aspect and the trichotomy of worlds (intellect, archetype and material) as the creation aspect. The present paper starts with a detailed explanation of the Quranic dichotomy between command and creation on the one hand and the mystical dichotomy between the lordship aspect and the creation aspect on the other. The paper then concludes that despite the apparent difference between the two dichotomies they are not fundamentally different. Employing the new conceptual tools which are implicit in these thought systems, that is, the dominance of lordship aspect and the dominance of creation aspect we can consider the ontology of both systems simultaneously.

کلیدواژه‌ها [English]

  • world of creation
  • world of command
  • world of divine attributes
  • aspect of creation
  • aspect of lordship
  • world of existence
  • Allamah Tabatabai
  • Islamic mysticism

مراجع

  1. قرآن کریم
  2. نهج البلاغه
  3. آملى، سید حیدر، جامع الأسرار و منبع الأنوار، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1368.
  4. ابن ترکه، صائن الدین، تمهید القواعد، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و آموزش عالى، 1360.
  5. تهرانی، محمد حسین، توحید عینی و علمی، مشهد، نشر علامه طباطبایی، 1428.
  6. جامی، عبد الرحمن، سه رساله در عرفان، تهران،کتابخانه منوچهری، بی تا.
  7. _______، نقد النصوص، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1370.
  8. _______، أشعـة اللمعات، قم، بوستان کتاب، 1383.
  9. جندی، موید الدین، شرح فصوص الحکم، قم، بوستان کتاب، 1381.
  10. _______، صورت و سیرت انسان در قرآن، چ2، قم، اسراء، 1381.
  11. حسینى همدانى، سید محمد حسین‏، انوار درخشان‏، تهران، کتابفروشى لطفى‏، 1404ق.‏
  12. خانی، ابراهیم، پایان نامه بازخوانی مبانی و ساختار مسئله وجود شناسی در حکمت متعالیه بر
  13. اساس منطق اسفار اربعه عرفانی طبق خوانش قیصری، اصفهان، دانشگاه اصفهان، 1397.
  14. سبزواری،حاج ملا هادی، اسرار الحکم، قم، مطبوعات دینی، 1383.
  15. شیرازی، قطب الدین، شرح حکمـة الاشراق، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383.
  16. طباطبایی، محمد حسین، اصول فلسفه و روش رئالیسیم، تهران، صدرا، 1367.
  17. _______، اصول فلسفه رئالیسم، قم، بوستان کتاب، 1387.
  18. _______، الانسان و العقیدة، چ2، قم، انتشارات باقیات، 1360.
  19. _______، الرسائل التوحیدیـة، بیروت، موسسه النعمان، 1415ق.
  20. _______، الشمس الساطعـة، محمدحسین‏ حسینی طهرانی، قم، دار المحجـة البیضاء، 1417ق.
  21. _______، بررسی‌های اسلامی، چ2، قم، بوستان کتاب، 1388.
  22. _______، شیعه در اسلام، چ5، قم، بوستان کتاب، 1388.
  23. _______، لب اللباب، قم، بوستان کتاب، 1389.
  24. _______، مجموعـة رسائل العلامـة الطباطبایی، قم، مؤسسه انتشارات جامعه مدرسین، 1428ق.
  25. _______، نقدهاى علامه طباطبائى بر علامه مجلسى، بی نا، بی جا، بی تا الف.
  26. _______، نهایـة الحکمـة، قم، موسسه النشر الاسلامی‏، بی تا ب.
  27. _______، اعجاز قرآن، تهران، مرکز نشر فرهنگى رجاء، 1362.
  28. _______، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسـة الأعلمی للمطبوعات، چ2، بیروت، 1390ق.
  29. _______، انسان از آغاز تا انجام‏، چ2، قم، بوستان کتاب، 1388 ‏.
  30. _______، تفسیر البیان فى الموافقـة بین الحدیث و القرآن، بیروت، دار التعارف للمطبوعات،
  31. ق.
  32. _______، رسائل توحیدی، چ2، قم، بوستان کتاب، 1388.
  33. فرغانی، سعید الدین، مشارق الدراری شرح تائیه ابن فارض، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی،
  34.  
  35. فناری، محمد حمزه، مصباح الانس، تهران، مولی، 1374.
  36. قرشى، سید على اکبر، قاموس قرآن، چ6، تهران، دار الکتب الإسلامیـة، 1371.
  37. قونوی، صدر الدین، إعجاز البیان فى تفسیر أم القرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1381.
  38. _______، رسالـة النصوص، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1362.
  39. قیصری، داوود، شرح فصوص الحکم، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، 1375.
  40. کلانتری، ابراهیم، "چیستی عالم امر در آیات قرآن کریم"، پژوهش‌های قرآن و حدیث،
  41. شمارة46، 1392.
  42. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، الحکمـة المتعالیـة فى الاسفار العقلیـة الاربعـة، بیروت، داراحیاء
  43. التراث، 1981.
  44. _______، الشواهد الربوبیـة فى المناهج السلوکیـة، مشهد، مرکز نشر دانشگاهی، 1360.
  45. _______، تفسیر القرآن الکریم، چ2، قم، بیدار، 1366.
  46. یزدان پناه، یدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام
  47. خمینی، 1388.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار