نویسندگان
1
دانشجوی دکتری دانشگاه قم
2
عضو هیئت علمی دانشگاه قم
3
دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی دانشگاه علامه طباطبایی
,
نوع مقاله : علمی - پژوهشی
چکیده
صفات خبری پردامنه‌ترین بحث صفات الهی است که ضرورت تبیین و تصویر صحیح آن، غور در دیدگاه‌ها و بررسی تطبیقی آراء متفکران را می‌طلبد، در این راستا، پژوهش پیش رو با روش توصیفی تحلیلی، به تطبیق آراء دو اندیشمند کلامی امامیه و معتزله؛ علامه جوادی‌آملی و قاضی عبدالجبار معتزلی پرداخته است که پس از مروری کوتاه بر دیدگاه‌های مشهور، به مقایسة آن پرداخته است که وجه اشتراک آنان در مبانی‌ای چون؛ عینیت ذات و صفات، نظریة تنزیه، تنافی صفات انسان‌گونه با تجرد ذات خداوند، تأویل این صفات، عدم اعتقاد به تجسیم خداوند و بهره‌گیری از منهج واحدی چون تأویل، مجاز و لغت در رفع اشکال و توجیه صفات خبری است که به نتیجة واحد می‌انجامد و وجه اختلاف، در کمیت ابزار و کیفیت تبیین است که عبدالجبار در مسألة صفات خبری با نگاه "پاسخ به شبهه" و "رفع تعارض" با تکیه بر عقل؛ به عنوان محور و از نظر رتبی، اولین منبع معرفتی، به تبیین آن می‌پردازد در حالی که علامه جوادی با سیستمی اعتقادی، که در آن، عقل به عنوان یکی از منابع معرفتی، مستفاد از معارف و هدایت عقل معصومان به تأویل آیات صفات خبری می‌پردازد و با حذف لوازم، در پی دستیابی اصل معنا، معنای نهایی و جدّی کلام الهی در آیات، با در نظر گرفتن تمام قرائن، از جمله آیات تنزیه و مسائل عقلی است که به همراه بیان عرفانی به تبیین صفات خبری پرداخته که دارای عمق و کیفیت قابل تأملی است.
- قرآن کریم.
- ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبـة الله، شرح نهج البلاغـة، قم، مکتبـة آیـة الله المرعشی النجفی،
- ق.
- ابن بابویه، محمد بن على، التوحید، قم، جامعه مدرسین، 1398ق.
- ______، من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات اسلامى، 1413ق.
- اشعری، ابوالحسن، الإبانـة عن أصول الدّیانـة، قاهرة، کلّیّـة البنات جامعـة عین‌الشّمس، 1397.
- ______، رسالـة استحسان الخوض فی علم الکلام، حیدرآباد دکن، المجلس الدائرة المعارف
- العثمانیـّة، 1400ق.
- اشعری قمی، عبدالله بن أبی‌خلف، کتاب المقالات و الفرق، تهران، علمی فرهنگی، 1361.
- بیهقی، احمد بن حسن، الإعتقاد، بیروت، دارالکتب العلمیّـة، 1404ق.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، أسراء، 1380.
- ______، شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی، قم، أسراء، 1384الف.
- ______، سرچشمة اندیشه، قم، أسراء، 1384ب.
- ______، تفسیر موضوعی قرآن کریم، قم، أسراء، 1384ج.
- ______، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم، أسراء، 1383.
- ______، وحی و رهبری، تهران، الزهرا(س)، 1361.
- رازی، فخرالدین ابوعبدالله، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، القاهرة، مدبولی، 1413ق.
- ______، مفاتیح الغیب، بیروت، داراحیاء التراث العربى، 1420ق.
- رضوانی، علی‌اصغر، شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات، تهران، مشعر، 1384.
- زحیلى، وهبـة بن مصطفى، التفسیر المنیر فى العقیدة و الشریعـة و المنهج، بیروت، دارالفکر،
- ق.
- سبحانی، محمدتقی،" اسماء و صفات خداوند"، دانشنامة امام علی، ج2، قم، پژوهشگاه فرهنگ و
- اندیشة اسلامی، 1382.
- سلطانی، مصطفی، "صفات خبری از دیدگاه امامیه و معتزله با تأکید بر اندیشة سید مرتضی و
- قاضی عبدالجبار"، فصلنامه علمی پژوهشی اندیشة نوین دینی، سال هشتم، ش29، ص146-127،
-
- سلیمان سلیم، علم‌الدین، المعتزله، لبنان، نوفل، بی‌تا.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النّحل، بیروت، دارالمعرفـة، 1402ق.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الإسلامی،1379.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیـة، 1407ق.
- معتزلی، قاضی عبدالجبار بن احمد، شرح اصول خمسه، قاهره، مکتبـة وهبـة، 1384.
- ______، متشابه القرآن، قاهره، مکتبة دارالتراث، بی‌تا الف.
- ______، تنزیه القرآن عن المطاعن، بیروت، دارالنّهضـة الحدیثـة، بی‌تا ب.
- ______، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، قاهره، الدارالمصریـة، 1965.
- ______، موسوعـة التفاسیر المعتزلـة(6)، تفسیر القاضی عبدالجبار المعتزلی، بیروت، دارالکتب
- العلمیـة، 2009ق.
- ______، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلـة، تونس، الدار التونسیـة للنشر، 1393ق.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق.
- نجار، عامر، علم الکلام عرض و نقد، قاهره، مکتبـة الثقافـة الدینیـة، 1423ق.
- ولفسن، هری اوسترین، فلسفه علم کلام، ترجمة احمد آرام، تهران، الهدی، 1368
)