تبیین معنای صفات اربعة الهی"الاول و الاخر و الظاهر و الباطن" دررویکرد عقلی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی (نویسندة مسئول)

2 دانشجوی دکتری دانشکده الهیات وادیان دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

در اسلام اصل توحید به عنوان اساسی‌ترین اصل از اصول دین و معرفت به آن نیز والاترین شناخت معرفی شده است.گرچه در الهیات و حکمت اسلامی‌شناخت ذات الهی مقدور انسان نبوده و عنقاء است که دسترسی به آن امکان ندارد ولی باب خداشناسی بسته نشده و درک و فهم توحید از راه شناخت صفات الهی میسور بوده و توصیه شده است. از این رو هم در آیات قرآن کریم و هم در سنت (اعم از روایات و ادعیه) نامیده شدن خداوند به این اسما و صفات بسیار تکرار گردیده و به تبیین معنای ‌ این اسما وصفات پرداخته است.
خداوند خود را به چهار صفت "اولیت،آخریت، ظاهریت وباطنیت" در ابتدای سورة حدید متصف کرده و در روایات فهم عمیق‌ این صفات را برای اهل فهم و تعمق در آخر الزمان دانسته است. با توجه به رویکردهای مختلف نقلی، عقلی وشهودی درتبیین معنای صفات الهی‌ این مقاله درصدد است تا با توجه به میراث عظیم رویکرد عقلی و فلسفی به تبیین معنای این صفات اربعه در ‌ این رویکرد بپردازد.
در این رهگذر اولیت و آخریت نه به معنای اول وآخر زمانی بلکه به معنای ذاتی دانسته شده و در چارچوب ‌اندیشة فلسفی به عنوان علت فاعلی وغایی یا اولیت درقوس نزول وآخریت درقوس صعود معنا شده است. البته درحکمت متعالیه این صفات حاکی از وحدت مطلقه و حقه بوده که همة صفات الهی را دربردارد. ظاهریت و باطنیت نیز یا به صفات دیگری از جمله علم الهی ارجاع شده یا ظاهریت به معنای ظهور الهی به‌ آیات بوده و نیز در حکمت متعالیه با تشبیه به نور که بذاته آشکار و مظهرغیر است، به دلیل شدت وعلو مرتبه مخفی و پنهان است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Delineating the Meaning of God's Four Divine Attributes, the First, the Last, the Apparent, the Hidden in the Rational Approach

نویسندگان [English]

  • morteza semnoon 1
  • fatemeh jafari 2
1 Faculty member of Shahid Beheshti University (corresponding author)
2 Doctoral student of Vadian Faculty of Theology, Shahid Beheshti University
چکیده [English]

In Islam, the principle of monotheism (Tawhid) has been introduced as the most fundamental principles of religion and its understanding as the most exalted form of knowledge. Although, in Islamic theology, knowing the divine essence is considered impossible for human beings, the window to knowing God in theology is not completely shut and attaining some levels of understanding of monotheism through the study of divine attributes is possible and recommended. Therefore, addressing God through these attributes and the explanation of their true meaning is abundant both in the verses of the Holy Quran and in the Sunnah (traditions and prayers). God has described Himself with four attributes; "the first (alaval), the last (alakhar) the apparent (alzaher) and the hidden (albaten)" at the beginning of Hadid Surah. The understanding of these attributes as a way to contemplate on the Day of Judgement is recommended in Islamic traditions. Considering the different narratives, intellectual and intuitive approaches in explaining the meaning of divine attributes, this article seeks to explain the meaning of these four attributes, considering the significant heritage of the intellectual and philosophical approaches in this respect. In this paper, ‘the first’ and ‘the last’ are not considered as temporal concepts rather they are considered essential characteristics and the philosophical framework that has been considered as the ultimate cause. In Mulla Sadra’s philosophy, these attributes signify absolute unity and include all divine attributes. ‘The apparent’ and ‘the hidden’ are interpreted through references to other divine attributes such as divine knowledge. ‘The apparent’ refers to the manifestation of divine attributes in worldly signs. In Mulla Sadra’s philosophy, these two attributes are compared with light which is apparent in nature and is a sign of something else which remains hidden because of its exalted status.

کلیدواژه‌ها [English]

  • the first
  • the last
  • the apparent
  • the hidden
قرآن کریم
نهج البلاغه
آشتیانی، سیدجلال الدین،  شرح بر زاد المسافر، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1381.
ابن فارس،احمد بن فارس،  معجم مقاییس اللغه، ج3، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
ابن منظور، محمد بن مکرم،  لسان العرب، ج 4 و 11 و 13، بیروت، بی‌نا، 1414ق.
استرآبادی، محمدتقی، شرح فصوص الحکم، تهران، دانشگاه تهران، 1358.
ایجى، محمد عبدالرحمن، جامع البیان فى تفسیر القرآن (ایجى)، بیروت، دار الکتب العلمیـة، 1424ق.
بحرانى، ابن میثم، ترجمة شرح نهج البلاغه(ابن میثم)، ترجمة محمدى مقدم و نوایى، ج2، مشهد، بی‌نا، 1417ق.
تهرانى، علامه سید محمد حسین ، معاد شناسى، ج9، مشهد، انتشارات ملکوت نور قرآن، 1423ق.
ثعلبى، احمد بن محمد،  الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، ج9، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1422ق.
الجیلانى، عبدالقادر، منظومة أسماء الله الحسنى، مؤسسة الکتب الثقافیـة، بیروت، 1419ق.
الجیلى، عبدالکریم،  الکمالات الإلهیـة فى الصفات المحمدیـة، قاهره، مکتبـة عالم الفکر، 1417ق.
حسینى تهرانى، سیدمحمدحسین، امام شناسى، مشهد، انتشارات علامه طباطبایی، 1426ق.
حسینى همدانى نجفى، محمد، درخشان پرتوى از اصول کافى، ج1 و 3 و 4، قم، بی‌نا، 1363.
حلى، ابن فهد، احمد بن محمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، بی‌جا، بی‌نا، 1407ق.
خوارزمى، تاج‌الدین‌حسین، شرح فصوص الحکم(خوارزمى/آملى)، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم، بوستان کتاب، 1379.
داماد، میرمحمدباقر، القبسات، تهران، دانشگاه تهران، 1367.
داماد، میرمحمدباقر، جذوات و مواقیت، تهران، میراث مکتوب، 1380.
داماد، میرمحمدباقر و سید احمد علوی، تقویم الایمان و شرحه کشف الحقائق، تهران، مؤسسة مطالعات اسلامی، 1376.
دینورى، عبدالله‌بن‌محمد، تفسیر ابن وهب المسمى الواضح فى تفسیر القرآن الکریم، ج2، بیروت، دارالکتب العلمیـة، 1424ق.
ذعیم، سمیح، موسوعـة مصطلحات الامام فخرالدین رازی، بیروت، مکتبه لبنان ناشرون، 2001.
رازى، فخر الدین،  المطالب العالیـة من العلم الإلهی، ج3، بیروت، بی‌جا، 1407ق.
رازى، فخر الدین،  لوامع البینات شرح أسماء الله تعالى و الصفات، قاهره، بی‌نا، 1406ق.
رازى، فخر الدین، تفسیر مفاتیح الغیب، ج29، بیروت، بی‌نا،1420ق.
راغب‌ اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم‌الدارالشامیه، 1412ق.
سجادی، سیدجعفر، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، 1379.
سمرقندى، نصربن‌محمد، تفسیر السمرقندى المسمى بحر العلوم، ج3، بیروت، دارالفکر، 1416ق.
سمنانى، علاء الدوله، 1385، خمخانه وحدت، تهران، انتشارات کومش، 1385.
سهیلـة عبدالباعث‌الترجمان،  نظریة وحدة الوجود بین ابن عربى و الجیلى، بیروت، مکتبـة خزعلى، 1422ق.
شیخ الرئیس ابن‌سینا، رسائل ابن‌سینا 2، ج‏2، استانبول، دانشکدة ادبیات استانبول، 1983.
شیخ الرئیس ابن‌سینا، التعلیقات، بیروت، مکتبه الاعلام الاسلامی، 1404ق.
شیخ بهایى، محمد بن حسین،  منهاج النجاح فی ترجمـة مفتاح الفلاح، تهران، بی‌نا، 1384.
شیخ طوسى، التبیان فی تفسیر القرآن، ج9، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
شرفى، احمد بن محمد بن صلاح، عدة الأکیاس فی شرح معانی الأساس، ج1، صنعاء، بی‌نا، 1415ق.
شیرازى، مسعود بن عبد الله (بابا رکنا)، نصوص الخصوص فى ترجمة الفصوص، ج1، تهران، مؤسسة مطالعات اسلامى دانشگاه مک گیل، 1359.
شیرازی، قطب الدین،  درة التاج، حکمت، تهران، 1369.
صدرالمتألهین، مفاتیح الغیب، تهران، بی‌نا، 1363.
صدرالمتألهین، الحکمـة المتعالیـة فى الاسفار العقلیـة الاربعـة، ج‏6، داراحیاء‌التراث، بیروت، 1981.
صدرالمتألهین، شرح أصول الکافی (صدرا)، ج 3، تهران، بی‌نا، 1383.
صدرالمتألهین،  سه رسائل فلسفى، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378.
صلیبا، جمیل و  منوچهر صانعى دره بیدى‏، فرهنگ فلسفی، تهران، حکمت، 1366.
طباطبایى، محمدحسین، تفسیر المیزان، ج19، قم، جامعة مدرسین حوزة علمیه، 1417ق.
طباطبایى، محمدحسین،  نهایـة الحکمـة، قم، مؤسسة نشر اسلامی، 1406ق.
طبرانى، سلیمان بن احمد،  التفسیر الکبیر، تفسیر القرآن العظیم (الطبرانى)، ج6، اردن، دارالکتاب الثقافی، 2008.
طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج9، تهران، ناصر خسرو، 1372.
طبرى، محمد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن (تفسیر الطبرى)، ج27، بیروت، دارالمعرفـة، 1412ق.
طحاوى، ابن ابى العز حنفى، شرح العقیدة الطحاویـة، بغداد، 2005.
طریحی، فخرالدین،  مجمع البحرین، تهران، کتابفروشی مرتضوی، 1375.
طوسى، خواجه نصیرالدین،  تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، بیروت، بی‌نا، 1405ق.
عبدالقادر بن حمزة بن یاقوت الاهرى‏،  الاقطاب القطبیـة او البلغـة فى الحکم، تهران، انجمن فلسفه ‌ایران، 1358.
علوى‏، احمد بن زین العابدین، شرح کتاب القبسات، تهران، مؤسسة مطالعات اسلامی، 1376.
غزالى، ابو حامد، مجموعة رسائل الإمام الغزالی، بیروت، بی‌نا، 1416ق.
فارابی، ابونصر،  الاعمال الفلسفیـة، بیروت، دارالمناهل، 1413ق.
فراهیدی، خلیل بن احمد،  العین، قم، هجرت، 1410ق.
فرغانى، سعیدالدین، منتهى المدارک فى شرح تائیـة ابن فارض، ج2، بیروت، دارالکتب العلمیـة، 1428ق.
قاضى سعید قمى،  شرح توحید الصدوق، ج3، تهران، بی‌نا، 1415ق.
قاضى عبدالجبار،  تنزیه القرآن عن المطاعن، بیروت، دار النهضه الحدیثه، 1426ق.
قاضى عبدالجبار، المغنی فی‌أبواب التوحید و العدل، ج5 و11، قاهره، الدارالمصریه، 1965-1962.
قرشی، سیدعلی اکبر،  قاموس قرآن، ج1، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، 1371.
القشیرى، ابوالقاسم عبد الکریم، شرح أسماء الله الحسنى، قاهره، دارالحرم للتراث، 1422ق.
قیصرى، داود، شرح فصوص‌الحکم(القیصرى)، تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1375.
کاشانی، فیض،  اصول المعارف، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.
کاشانی، فیض، عین الیقین الملقب بالأنوار و الأسرار، ج2، بیروت، بی‌نا، 1428ق.
کبیرمدنی شیرازی، سیدعلى خان بن احمد، ریاض السالکین فی شرح صحیفـة سیدالساجدین، ج1،  قم، بی‌نا، 1409ق.
کبیرمدنی شیرازی، الطراز الأول و الکناز لما علیه من لغـة العرب المعول، ج8، مشهد، بی‌نا، 1384.
کفعمى، ابراهیم بن على عاملى،  المقام الأسنى فی تفسیر الأسماء الحسنى، قم، بی‌نا، 1371.
کلینى، محمد بن یعقوب،  اصول کافی، ج1، قم، بی‌نا، 1369.
لاهیجى، فیاض، گوهر مراد، تهران، نشر سایه، 1383.
مجلسى، محمدتقی، مرآة العقول، ج1، تهران، بی‌نا، 1404ق.
محقق سبزواری، شرح المنظومـة، ج‏4، نشر ناب، تهران، 1379.
محقق سبزواری، التعلیقات على الشواهد الربوبیـة، مشهد، المرکز الجامعی للنشر، 1360.
محمود محمود الغراب، شرح کلمات الصوفیـة الرد على ابن تیمیـة من کلام الشیخ الأکبر، دمشق، دارالکاتب العربى، 1427ق.
محیى‌الدین بن عربى،  کتاب المعرفـة، دار التکوین للطباعـة و النشر، دمشق، 2003.
محیى‌الدین بن‌‌عربى، مجموعه رسائل ابن عربى (ثلاث مجلدات)، ج2، بیروت، دارالمحجـة البیضاء، 1421ق.
محیى الدین بن عربى،  فصوص الحکم، قاهره، دارإحیاء الکتب العربیـة، 1946.
مصطفوی، حسن،  التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج1 و 7، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.
مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج23، تهران، دارالکتب الإسلامیـة، 1371.
مولى صالح مازندرانى، شرح أصول الکافی لمولى صالح المازندرانی، ج4، تهران، بی‌نا، 1388ق.
مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا .
همدانى، سیدعلى، حل فصوص الحکم(شرح فصوص الحکم پارسا)، نسخة خطی، بی‌تا.