نسبت الهیات سلبی قاضی سعید قمی با توحید معتزلی، شیعی و عرفانی

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 فارغ‌التحصیل دکتری دانشگاه ایلام (نویسندة مسئول)

2 عضو هیئت علمی دانشگاه ایلام

چکیده

قاضی سعید قمی با نفی هر گونه سنخیتی میان خالق و مخلوق، هم از الهیات رایج ایجابی در جهان اسلام فاصله می‌گیرد، و هم از الهیات مرسوم شیعی. هدف از این مقاله، بررسی نسبت این الهیات سلبی با نگرش توحیدی رایج و مسلط در الهیات کلامی (اشعری، معتزلی، شیعی)، فلسفی و عرفانی است. الهیات قاضی سعید با الهیات فلسفی و اشعری و شیعی رایج، که مبتنی بر سنخیت میان خالق و مخلوق‌اند، فاصلۀ بسیاری دارد، و حتی بر نظریۀ نیابت ذات از صفات (منسوب به برخی از معتزله) انطباق ندارد، اما تشخیص نسبت این الهیات با عرفان نظری و کلامِ روایی شیعی دشوار است. به نظر ما، اگرچه در نگاه نخست، الهیات قاضی سعید الهیاتی کلامی‌ـ ‌روایی‌ـ‌ سلبی (همچون الهیات روایی‌ـ ‌سلبی منتسب به شیخ صدوق) به نظر می‌رسد، اما در حقیقت، ارکان مهم خود را مدیون عرفان نظری است، هر چند در مواردی از آن فاصله نیز می‌گیرد. موارد مهم تأثیرپذیری قاضی سعید از عرفان نظری از این قرارند: اعتقاد به وحدت شخصیۀ وجود، نفی سنخیت میان مقام ذات و نمودهای آن، نفی صفات از مقام ذات، معبود بودن اسماء و صفات. مهم‌ترین تفاوت بین این دو نگرش در این است که در عرفان، خداوند همان وجودِ بما هو هو است، اما قاضی سعید همین را هم قبول ندارد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Relationship between Qazi Saeed Qomi’s Apophatic Theology and the Concept of Oneness amongst Mu’tazila, Shi’ites and Mystics

نویسندگان [English]

  • javad nazari 1
  • shamsollah seraj 2
  • majid ziaei 2
1 PhD graduate of Ilam University (responsible author)
2 Faculty member of Ilam University
چکیده [English]

Denying any resemblances between the creator and creatures, Qazi Saeed Qomi sets his ideas apart from the typical cataphatic theology in Islamic discourse as well as the conventional theology of Shi’ism. This paper aims at investigating the relationship or lack of it between Qazi Saeed Qomi’s apophatic theology and the conventional predominant monotheistic perspectives of main schools of theology (i.e., Ash’arism, Mu’tazila, Shi’ism). Qazi Saeed’s theology is very different from the common rational theology of Ash’arites or Shi’ites, both of which emphasize the congruities between the creator and creatures. Although differentiating the aforementioned ideas appears to be difficult, unlike other theologists, Qazi Saeed does not believe in the theory of substituting the essence for attribute. In spite of the fact that at the first sights, Qazi Qomi’s theology brings a resemblance to rational-narrative-apophatic theological thoughts (e.g., al-Shaykh al-Saduq’s narrative-apophatic theology), our argument is that his ideas are reliant on the theoretical mystical thought (although they are still different in some ways). Qazi Qomi’s theology has been influenced by the theoretical mystical thought in terms of the following issues: believing in personal unity of existence, negating congruities between the essence and its manifestations, negating God’s essence from his attributes and believing in confinement of God’s names and attributes. The most considerable difference between them is that mystic theologists believe in being qua being principle, while Qazi Saeed Qomi fails even to accept this principle.

کلیدواژه‌ها [English]

  • apophatic theology
  • contradicting congruities
  • substituting the essence for attribute
  • philosophical theology
  • Shi’ite’s narrative theology
  • theoretical mysticism
  • Qazi Saeed Qomi

مراجع

ابن‌عربی، محیی‌الدین، الفتوحات المکیـة، ج4، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
_______، فصوص الحکم، بیروت، دارالکتاب العربی، 1400ق.
آشتیانی، سید جلال‌الدین، شرح مقدمۀ قیصری، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1365.
_______، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج1، ملارجبعلی تبریزی، رسالۀ اثبات واجب، چ3، قم، موسسۀ بوستان کتاب،1393.
امینی، جبار، ملارجبعلی تبریزی، مکتب فلسفی اصفهان، تهران، مولی، 1398.
برنجکار، رضا، سیدمسیح شاه‌چراغ، "الهیات سلبی و ایجابی در مدرسۀ فکری اصفهان"، مجلة تحقیقات کلامی، سال پنجم، شمارة17، ص66-47، تابستان1396.
 
پورجوادی، نصرالله، درآمدی به فلسفۀ افلوطین، چ3، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1378.
سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، ج3، قم، مؤسسـة النشر الاسلامی و موسسـة الامام الصادق(ع)، 1427ق.
_______،  محاضرات فی الالهیات، چ11، قم، مؤسسة امام صادق (ع)، 1428ق.
عشاقی، حسین، کثرت یا وحدت وجود، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1394.
علامه حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، چ4، موسسـة النشر الاسلامی، 1413ق.
علیزمانی، امیرعباس، سخن گفتن از خدا، چ2، قم، انشارات پژوهشگاه و اندیشه اسلامی، 1395.
فنایی، ابوالقاسم، "خدای عرفان و خدای فلسفه"، مجلۀ نقد و نظر، شماره22-21، ص113-84، 1378.
فیض کاشانی، محمدمحسن، اصول المعارف، چ2، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1362.
_______،  الوافی، ج1، اصفهان، کتابخانة امیرالمؤمنین، 1406ق.
قاضی سعید قمی، الاربعینیات لکشف انوار القدسیات، تهران، میراث مکتوب، 1381.
_______،  شرح الاربعین، تهران، میراث مکتوب، 1379.
_______،  شرح توحید الصدوق، ج1و2و3، چ4، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1395.
قدردان قراملکی، محمدحسن، اسماء و صفات حق، چ3، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1398.
قیصری رومی، محمد‌داوود، شرح فصوص الحکم، با مقدمه، تصحیح و تعلیق سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج4، چ2، بیروت، موسسة الوفاء، 1403ق.
مدرس مطلق، سید محمدعلی، مکتب فلسفی اصفهان، تهران، مؤسسۀ تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن، 1389.
ملاصدرا، مجموعـة الرسائل التسعـة، قم، مکتبـة المصطفوی، 1302ق.
ولایتی، علی‌اکبر، ملامحسن فیض کاشانی، تهران، امیرکبیر، 1393.
هندی، سیدمحسن، بررسی تقریرهای مختلف وحدت وجود، بی‌جا، نشر اعتقاد ما، 1398.
یزدان‌پناه، سید یدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، چ4، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1392.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار